خون و انواع گروه خونی
اکسیژن و ترکیبات مغذی از طریق خون به اندام‌های بدن می‌رسند. در صورت نبود خون ما نمی‌توانستیم گرم یا خنک شویم، با عفونت‌ها مبارزه کنیم یا از شر ضایعات بدنمان خلاص شویم. در نتیجه انسان‌ها برای زنده ماندن به خون نیاز دارند. در ادامه همراه ما باشید تا به مفاهیم اولیه این مایع زندگی‌بخش و انواع آن بپردازیم:
خون چیست و چه وظیفه‌ای دارد؟
خون، اکسیژن و مواد مغذی را به تمام قسمت‌های بدن می‌برد تا آن‌ها بتوانند به فعالیت خود ادامه دهند. خون همچنین دی اکسید کربن (carbon dioxide) و سایر ضایعات بدن را به شش‌ها، کلیه‌ها و دستگاه گوارش منتقل می‌کند تا از بدن خارج شوند.
خون از سلول‌های خونی و پلاسما تشکیل شده است. پلاسما (Plasma) یک مایع مایل به زرد است که حاوی مواد مغذی، پروتئین، هورمون‌ها و مواد زاید می‌باشد. انواع مختلف سلول‌های خونی وظایف مختلفی را برعهده دارند.
انواع سلول‌های خونی کدامند؟
گلبولهای قرمز:
گلبولهای قرمز (RBCs) یا اریتروسیت‌ها (erythrocytes) به شکل صفحات مسطحی هستند که از دو طرف فرورفته است. گلبولهای قرمز شامل هموگلوبین (hemoglobin) هستند که وظیفه حمل اکسیژن را برعهده دارند. رنگ قرمز خون به دلیل هموگلوبین‌هایی است که از ریه‌ها اکسیژن جمع می‌کنند. با عبور خون از بدن هموگلوبین اکسیژن را به قسمت‌های مختلف بدن پخش می‌کند.
هر گلبول قرمز به مدت ۴ ماه زنده است. هر روز بدن گلبولهای جدیدی را تولید می‌کند تا آن‌هایی که از بین رفته‌اند جایگزین شوند. این گلبول‌ها در قسمت داخلی استخوان که مغز استخوان نام دارد ساخته می‌شوند.
گلبولهای سفید:
گلبولهای سفید (WBCs) یا لکوسیت‌ها (leukocytes) بخش مهمی از سیستم ایمنی بدن هستند. سیستم ایمنی به بدن کمک می‌کند تا از خودش در برابر عفونت‌ها محافظت کند. انواع مختلفی از این گلبول‌ها وجود دارند که با باکتری‌ها و ویروس‌ها مبارزه می‌کنند. برخی از انواع آن‌ها نیز آنتی‌بادی‌ها را تولید می‌کنند. آنتی‌بادی‌ها پروتئین‌های ویژه‌ای هستند که عوامل بیگانه را شناسایی کرده و به بدن کمک می‌کنند تا از شر آن‌ها خلاص شود.
گلبولهای سفید انواع مختلفی دارند و طول عمر آن‌ها نیز از چند ساعت تا چند سال متغیر است. گلبولهای جدید به طور مداوم ساخته می‌شوند. برخی در مغز استخوان و برخی دیگر در سایر بخش‌های بدن مانند طحال، تیموس و غدد لنفاوی تولید می‌شوند. این گلبول‌ها نسبت به گلبولهای قرمز بسیار کم‌ترند. اما بدن می‌تواند برای مبارزه با عفونت‌ها تولید آن‌ها را افزایش دهد. تعداد گلبولهای سفید در خون گرفته شده از فرد مبتلا به عفونت، اغلب بیشتر از حد معمول است. زیرا گلبولهای سفید بیشتری ساخته می‌شوند تا برای جنگ با عفونت وارد جریان خون شوند.
پلاکت‌ها:
پلاکت‌ها (Platelets) یا ترومبوسیت‌ها (thrombocytes) سلول‌های ریز بیضی شکلی هستند که به روند لخته شدن خون کمک می‌کنند. وقتی‌که رگ‌های خونی پاره می‌شوند پلاکت‌ها در محل آسیب‌دیده جمع می‌شوند تا مانع نشت خون به بیرون شوند. پلاکت‌ها به همراه پروتئین‌هایی که فاکتورهای انعقاد خون نام دارند جریان خون را در داخل بدن و پوست ما کنترل می‌کنند.
پلاکت‌ها حدود ۹ روز در جریان خون زنده هستند و دائما توسط پلاکت‌های جدیدی ساخته شده توسط مغز استخوان جایگزین می‌شوند.
خون چطور در بدن سفر می‌کند؟
با هر ضربان، قلب خون را به تمام بدن پمپاژ کرده و اکسیژن را به هر سلول منتقل می‌کند. بعد از تحویل اکسیژن، خون به قلب برمی‌گردد. سپس قلب خون را به ریه‌ها می‌فرستد تا اکسیژن بیشتری جمع کند. این چرخه بارها و بارها تکرار می‌شود. سیستم گردش خون از رگ‌های خونی تشکیل شده است که خون را از قلب و یا به سمت آن حمل می‌کنند.
دو نوع رگ، خون را به تمام بدن حمل می‌کنند:
سرخرگ‌ها:
سرخرگ‌ها خون اکسیژن‌دار (خونی که از ریه‌ها اکسیژن گرفته است) را از قلب به سایر قسمت‌های بدن منتقل می‌کنند.
سیاهرگ‌ها:
خون از طریق سیاهرگ‌ها به سمت قلب و ریه‌ها برمی‌گردد تا اکسیژن بیشتری را برای بازگشت به بدن از طریق سرخرگ‌ها به دست آورد.
با هر ضربان قلب می‌توانید جریان خون را در در نقاط نبض مانند گردن و مچ دست، جایی که شریان‌های بزرگ و پرخون نزدیک به سطح پوست قرار دارند احساس کنید.
چه می‌شود اگر کسی تعداد سلول‌های خونی کمی داشته باشد؟
گاهی اوقات می‌توان با دارو به افراد کمک کرد تا بدنشان سلول‌های خونی بیشتری بسازد. همچنین می‌توان سلول‌های خونی و پروتئین‌های خاص موجود در خون را از شخص دیگری دریافت کرد. این روش را انتقال خون (blood transfusion) می‌نامند.
افراد می‌توانند بخشی از خون مورد نیاز خود از جمله پلاکت‌ها، گلبولهای قرمز و فاکتور انعقاد خون را از طریق انتقال خون دریافت کنند. پس از اهداء می‌توان خون را به قسمت‌های مختلف تقسیم کرد تا از اجزای مختلف آن استفاده کرد.
انواع خون
انتقال خون یک درمان نجات‌بخش برای بسیاری از افراد است و برای مواردی از جمله جراحی، بعد از تصادف، افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن و سرطان مورد نیاز است. خون را نمی‌توان به طور مصنوعی ساخت. بنابراین امید پزشکان به اهداکننده‌های خون است. به منظور رعایت ایمنی، خون‌های اهدایی از نظر نوع گروه خونی و همچنین بیماری‌های عفونی آزمایش و بررسی می‌شوند.
انواع گروه‌های خونی کدامند؟
همه خون‌ها دارای اجزای اصلی یکسانی هستند. اما همه افراد گروه خونی یکسانی ندارند.
دسته‌بندی خون براساس نوع از بروز واکنش به هنگام انتقال خون از شخصی به شخص دیگر جلوگیری می‌کند. گلبولهای قرمز دارای نشان‌گرهایی (marker) بر روی سطح خود هستند که نوع سلول را مشخص می‌کنند. این نشان‌گرها که آنتی‌ژن نیز نامیده می‌شوند، پروتئین‌ها و قندهایی هستند که بدن ما جهت شناسایی سلول‌های خونی که به ما تعلق دارد از آن‌ها استفاده می‌کند. به طور کلی گروه‌های خونی با دو سیستم ABO و Rh شناخته می‌شوند.
سیستم خونی ABO دارای چهار گروه اصلی است:
- گروه A: این گروه خونی دارای نشانگر A است.
- گروه B: این گروه خونی دارای نشانگر B است.
- گروه AB: این گروه خونی دارای هر دو نشانگر A و B است.
- گروه O: این گروه خونی دارای هیچ یک از نشان‌گرهای A و B نیست.
خون، بیشتر با عنوان Rh مثبت (به معنای داشتن فاکتور Rh) یا Rh منفی (به معنای نداشتن فاکتور Rh) طبقه‌بندی می‌شود. بنابراین چهار گروه اصلی بالا به هشت زیرگروه خونی تقسیم می‌شوند:
- O منفی: این گروه خونی نشان‌گرهای A و B را ندارد و فاقد فاکتور Rh است.
- O مثبت: این گروه خونی نشان‌گرهای A و B را ندارد. اما دارای فاکتور Rh است. O مثبت یکی از دو گروه خونی رایج است. (گروه رایج بعدی A مثبت است)
- A منفی: این گروه خونی تنها دارای نشانگر A است.
- A مثبت: این گروه خونی دارای نشانگر A و فاکتور Rh است. اما فاقد نشانگر B است. این گروه خونی به همراه O مثبت دو تا از رایج‌ترین گروه‌های خونی هستند.
- B منفی: این گروه خونی تنها دارای نشانگر B است.
- B مثبت: این گروه خونی دارای نشانگر B و فاکتور Rh است. اما فاقد نشانگر A است.
- AB منفی: این گروه خونی دارای نشان‌گرهای A و B است. اما فاقد فاکتور Rh است.
- AB مثبت: این گروه خونی هر سه نشان‌گرها یعنی A، Bو Rh را دارا می‌باشد.
نکته: داشتن هر یک از این نشان‌گرها (یا هیچ‌کدام از آن‌ها)، خون یک فرد را سالم‌تر یا قوی‌تر نمی‌کند. زیرا این فقط یک تفاوت ژنتیکی است. مانند داشتن چشمان سبز به جای آبی یا موهای صاف به جای فر.
چرا گروه‌های خونی مهم هستند؟
با توجه به این‌که سیستم ایمنی محافظت بدن در برابر مهاجمان را برعهده دارد، می‌تواند آنتی‌ژن‌های غیرخودی را تشخیص داده و با آن‌ها مقابله کند. در صورت داشتن یک انتقال خون ایمن، سیستم ایمنی بدن فرد دریافت‌کننده خون باید سلول‌های اهدا شده را مطابق با سلول‌های خودش تشخیص دهد. اگر هیچ تطابقی تشخیص داده نشود، سلول‌ها رد می‌شوند.
سیستم ایمنی پروتئین‌هایی به نام آنتی‌بادی (antibodies) تولید می‌کند که در صورت ورود سلول‌های خارجی به بدن به عنوان محافظ عمل می‌کنند. آنتی‌بادی‌ها بسته به گروه خونی فرد، نسبت به سایر گروه‌های خونی واکنش نشان می‌دهند.
اگر یک بیمار گروه خونی اشتباهی را دریافت کند، آنتی‌بادی‌ها بلافاصله برای از بین بردن سلول‌های مهاجم وارد عمل می‌شوند. این واکنش تهاجمی و گسترده در سراسر بدن می‌تواند منجر به تب و لرز و فشار خون پایین در فرد شود. همچنین می‌تواند باعث شود سیستم‌های حیاتی بدن مانند سیستم تنفسی و کلیه‌ها از کار بیفتند.
در ادامه مثالی از چگونگی عملکرد آنتی‌بادی گروه خونی را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
- اگر گروه خونی شما A باشد، از آن‌جا که گروه خونی شما دارای نشانگر A است، آنتی‌بادی B را تولید می‌کند.
- اگر نشانگر B (که در گروه خونی B و یا AB ساخته می‌شوند) وارد بدن شما شوند، سیستم ایمنی بدن شما در برابر آن‌ها اعلام جنگ می‌کند.
- این بدان معنی است که شما فقط می‌توانید از فردی که گروه خونی آن A یا O است خون دریافت کنید. نه فردی که دارای گروه خونی B یا AB است.
به همین ترتیب اگر خون شما دارای نشانگر B است، بدن شما آنتی‌بادی A را می‌سازد. بنابراین به عنوان فردی که دارای گروه خونی B است می‌توانید از فردی که دارای گروه خونی B یا O است خون دریافت کنید. نه فردی که گروه خونی آن A یا AB است.
مواردی وجود دارند که برای افراد با گروه خونی AB یا O کمی متفاوت است:
- اگر شما هر دو نشانگر A و B را در سطح سلول‌های خود داشته باشید (گروه خونی AB)، بدن شما نیازی به مبارزه با هیچ‌کدام ندارد.
- این بدان معنی است که فردی که دارای گروه خونی AB است، می‌تواند از کسی که گروه خونی‌اش AB، B، A و O است، خون دریافت کند.
اما اگر گروه خونی شما O باشد، گلبولهای قرمز شما هیچ‌کدام از نشان‌گرهای A و B را ندارد. بنابراین:
- بدن شما دارای هر دو آنتی‌بادی A و B خواهد بود. در نتیجه از خودش در برابر گروه‌های خونی B، A و AB دفاع خواهد کرد.
- یک فرد با گروه خونی O تنها می‌تواند از فردی با گروه خونی O خون دریافت کند.
توصیه نهایی
انتقال خون یکی از متداول‌ترین روش‌های نجات بخش است که در بیمارستان‌ها انجام می‌شود. هر ۲ ثانیه یک نفر به انتقال خون نیاز پیدا می‌کند. همچنین هر اهدا خون می‌تواند حداکثر جان سه نفر را نجات دهد. بنابراین همیشه نیاز به اهدا کننده خون وجود دارد.