همه چیز درباره دستگاه گوارش و نحوه عملکرد آن در بدن
غذا سوخت ما است و ترکیبات مغذی نیز انرژی و مواد مورد نیاز سلول‌های بدن ما را تأمین می‌کنند. اما قبل از این‌که مواد غذایی بتوانند کاری انجام دهند باید به کمک دستگاه گوارش به ذرات کوچکی که برای بدن قابل جذب و هضم هستند تقسیم شوند.
اولین مرحله در فرآیند گوارش پیش از حتی چشیدن غذا اتفاق می‌افتد. وقتی که بوی مطبوع یک غذای خوشمزه باعث می‌شود تا بزاق در دهانتان ترشح شود، فرآیند هضم شروع می‌شود و دهان را برای دریافت لقمه آماده می‌کند.
تقریبا تمام حیوانات دارای سیستم گوارش از نوع لوله‌ای هستند که در آن غذا:
- وارد دهان می‌شود.
- از یک لوله طولانی عبور می‌کند.
- به صورت مدفوع از طریق مقعد از بدن خارج می‌شود.
در طول مسیر، غذا به مولکول‌های ریزی تقسیم می‌شود تا بدن بتواند ترکیبات مغذی آن را جذب کند.
- پروتئین‌ها به اسیدهای آمینه تجزیه می‌شوند.
- نشاسته‌ها به قندهای ساده تبدیل می‌شوند.
- چربی‌ها نیز به اسیدهای چرب (fatty acids) و گلیسرول (glycerol) تجزیه می‌شوند.
ضایعات مواد غذایی نیز که بدن قادر به استفاده از آن‌ها نیست به عنوان مدفوع از بدن خارج می‌شوند.
فرآیند هضم غذا در بدن چگونه است؟
دستگاه گوارش از کانال غذایی (alimentary canal) که لوله گوارش (Gastrointestinal tract) نیز نامیده می‌شود و سایر اندام‌ها مانند کبد و لوزالمعده تشکیل شده است. کانال غذایی یک لوله طولانی از اندام‌هایی مانند مری، معده و روده‌ها است که از دهان شروع شده و به مقعد منتهی می‌شود. دستگاه گوارش یک فرد بزرگ‌سال حدود ۳۰ فوت (حدود ۹ متر) طول دارد.
هضم غذا در واقع قبل از رسیدن غذا به معده و از دهان شروع می‌شود. وقتی که یک غذای خوشمزه را می‌بینیم، بو می‌کنیم یا حتی تصور می‌کنیم، غده‌های بزاقی در جلوی گوش، زیر زبان و نزدیک به فک پایین شروع به تولید بزاق می‌کنند.
همچنان که دندان‌ها غذا را تکه تکه و خرد می‌کنند، بزاق آن را برای بلع آسان مرطوب می‌کند. آنزیم گوارشی موجود در بزاق دهان به نام آمیلاز (amylase) شروع به تجزیه برخی از کربوهیدرات‌ها مانند نشاسته‌ها و قندها، حتی قبل از خروج غذا از دهان می‌کنند.
بلع توسط عضلات زبان و دهان انجام می‌شود و غذا را به داخل گلو یا حلق منتقل می‌کند. حلق مسیری است برای عبور غذا و هوا. با عبور از حلق و ورود به گذرگاه گلو، یک بافت نرم و غضروفی به نام برچاکنای یا اپیگلوت (epiglottis) به هنگام بلعیدن غذا روی نای را می‌پوشاند تا مانع ورود غذا به نای و بروز خفگی شود. غذا از گلو به سمت یک لوله عضلانی در قفسه سینه به نام مری حرکت می‌کند. امواج انقباض‌های ماهیچه‌ای به نام پریستالسیس (peristalsis) غذا را از طریق مری به سمت معده حرکت می‌دهند. افراد معمولا از حرکات مری، معده و روده به هنگام عبور غذا از دستگاه گوارش آگاهی ندارند.
در انتهای مری، یک حلقه یا دریچه عضلانی به نام اسفینکتر (sphincter) قرار دارد که اجازه می‌دهد غذا وارد معده شود. سپس با اعمال فشار مانع برگشتن غذا یا مایعات به مری می‌شود. ماهیچه‌های معده غذا را با ترشحات گوارشی که دارای اسید و آنزیم است آغشته و مخلوط می‌کنند تا آن را به قطعات قابل هضم‌تر تقسیم کنند. برای هضم غذا یک محیط اسیدی نیاز است که معده این شرایط را فراهم می‌کند.
غذا تا زمان آماده شدن برای خروج از معده، به مایع غلیظی به نام کیموس معده (chime) یا شیره معده تبدیل می‌شود. در مجرای خروجی معده دریچه عضلانی به اندازه گردو وجود دارد که دریچه پیلور (pylorus) نامیده می‌شود و کیموس را تا زمانی که به غلظت مناسب برای عبور از روده کوچک برسد در معده نگه می‌دارد. سپس کیموس به درون روده کوچک فرستاده می‌شود. جایی که گوارش غذا ادامه می‌یابد تا بدن بتواند ترکیبات مغذی را وارد جریان خون کند.
روده کوچک از سه بخش تشکیل شده است:
- دوازدهه یا اثنی عشر (duodenum): اولین قسمت C شکل است.
- تهی روده یا ژژونوم (jejunum): قسمت پرچین میانی
- دراز روده یا ایلئوم (ileum): قسمت نهایی که به روده بزرگ منتهی می‌شود.
دیواره داخلی روده با میلیون‌ها برآمدگی شبیه به انگشت پوشیده شده است که پرز (villi) نام دارند. از طریق این پرزها می‌توان ترکیبات مغذی را وارد خون کرد. سپس خون این ترکیبات مغذی را به سایر بخش‌های بدن می‌رساند.
کبد در زیر قفسه سینه و سمت راست شکم، کیسه صفرا درست در زیر کبد و لوزالمعده زیر معده قرار دارد. این اندام‌ها بخشی از کانال تغذیه‌ای و دستگاه گوارش نیستند اما برای گوارش غذا ضروری هستند.
کبد، صفرا تولید می‌کند که در تجزیه و جذب چربی به بدن کمک می‌کند. صفرا تا زمانی که به آن نیاز شود در کیسه صفرا ذخیره می‌شود. لوزالمعده نیز آنزیم‌هایی تولید می‌کند که به هضم پروتئین‌ها، چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها کمک می‌کند. همچنین ماده‌ای تولید می‌کند که اسید معده را خنثی می‌کند. این آنزیم‌ها و صفرا از طریق مسیرهای خاصی به نام مجاری (ducts) به درون روده کوچک حرکت می‌کنند تا به تجزیه غذا کمک کنند. کبد همچنین به تجزیه ترکیبات مغذی در جریان خون کمک می‌کند.
غذای هضم‌نشده به همراه مقداری آب از روده کوچک از طریق یک دریچه عضلانی به روده بزرگ می‌رود که مانع از بازگشت غذا به روده کوچک می‌شود. با رسیدن غذا به روده بزرگ، کار جذب غذا تقریبا به پایان رسیده است.
کار اصلی روده بزرگ حذف آب از مواد گوارش نشده و تشکیل مواد زائد جامد (مدفوع) به منظور دفع است.
روده بزرگ سه بخش دارد:
- کورروده یا سکوم (cecum): قسمت ابتدایی روده بزرگ است. آپاندیس کیسه‌ای کوچک، توخالی و شبیه به انگشت است که در انتهای سکوم آویزان است.
- پس روده یا کولون (colon): کولون از ناحیه بالای سکوم شروع شده، به سمت راست شکم رفته، از قسمت فوقانی شکم عبور کرده و سپس از سمت چپ ادامه می‌یابد و در نهایت به راست روده (مقعد) متصل می‌شود.
کولون سه بخش دارد:
کولون بالارو یا صعودی (ascending colon) و کولون افقی (transverse colon) که مایعات و نمک‌ها را جذب می‌کنند. کولون پایین رو یا نزولی (descending colon) نیز ضایعات حاصل را نگه می‌دارد. باکتری‌های موجود در روده بزرگ به هضم مواد غذایی باقی‌مانده کمک می‌کنند.
- راست روده یا رکتوم (rectum): راست روده جایی است که ضایعات ذخیره می‌شوند تا زمانی که به عنوان مدفوع از مقعد خارج شوند.
توصیه نهایی
دستگاه گوارش یکی از قست های شگفت انگیز بدن برای جذب مواد ضروری از غذاهاست. فاکتورهای مختلفی وجود دارند که می‌توانند بر سرعت گوارش تأثیر بگذارند. اما برای این‌که بدن ما غذا را به طول کامل هضم کند به ساعت‌ها زمان نیاز دارد.