متابولیسم یا سوخت و ساز بدن چیست؟
به واکنش های شیمیایی درون سلول های بدن که غذا را به انرژی تبدیل می کنند متابولیسم یا سوخت و ساز گفته می شود. بدن ما برای انجام فعالیت های خود از تحرک گرفته تا تفکر و رشد به این انرژی نیاز دارد.
پروتئین های خاصی در بدن هستند که این واکنش های شیمیایی را کنترل می کنند. هزاران واکنش متابولیک به طور همزمان اتفاق می افتند که همه آن ها توسط بدن مدیریت و تنظیم می شوند تا سلامت ما و عملکرد صحیح سلول ها حفظ شود.
واکنش های متابولیک چگونه اتفاق می افتند؟
بعد از خوردن غذا سیستم گوارش، آنزیم های خود را وارد عمل می کند تا فرآیند تجزیه و جذب مواد مغذی را آغاز کنند:
- پروتئین ها به اسیدهای آمینه تجزیه می شوند.
- چربی ها به اسیدهای چرب تبدیل می شوند.
- کربوهیدرات ها به قندهای ساده مانند گلوکز (glucose) تبدیل می شوند.
بدن در صورت نیاز از قندها، اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب به عنوان منبع انرژی برای خود استفاده می کند. این ترکیبات جذب خون شده و به سلول‌ها منتقل می شوند. پس از ورود این ترکیبات به سلول ها گروهی دیگر از آنزیم ها کار خود را آغاز می کنند تا به تسریع و تنظیم واکنش های متابولیک این ترکیبات کمک کنند. انرژی آزاد شده طی این فرآیندها، توسط بدن استفاده شده و اضافه آن در بافت های بدن به ویژه کبد، عضلات و یا بافت چربی ذخیره می شود.
متابولیسم عملی متعادل کننده است که شامل دو نوع فعالیت همزمان می باشد:
- آنابولیسم (Anabolism): فرآیندی است که منجر به ایجاد بافت های جدید می شود و نیازمند مصرف انرژی می باشد.
- کاتابولیسم (Catabolism): فرآیندی است که منجر به تجزیه بافت ها و آزاد شدن انرژی می شود تا سوخت بیشتر برای عملکردهای بدن را دریافت کند.
آنابولیسم یا متابولیسم سازنده، بر ساخت و رشد سلول‌ها متمرکز است. در این فرآیند مولکول های کوچک به مولکول های بزرگ و پیچیده کربوهیدرات، پروتئین و چربی تبدیل می شوند.
کاتابولیسم (Catabolism) یا متابولیسم مخرب، فرآیندی است که انرژی مورد نیاز برای تمام فعالیت های سلول ها را تولید می‌کند. سلول ها مولکول های بزرگ (بیشتر کربوهیدرات ها و چربی ها) را تجزیه می‌کنند تا انرژی آزاد کنند. این کار سوخت مورد نیاز برای آنابولیسم را فراهم می‌کند. همچنین باعث گرم شدن بدن، انقباض عضلات و حرکت بدن می شود. با تجزیه واحدهای شیمیایی پیچیده به ترکیبات ساده تر، بدن مواد زائد را از طریق پوست، کلیه ها، ریه ها و روده ها دفع می کند.
متابولیسم چگونه کنترل می شود؟
برخی از هورمون‌های سیستم غدد درون ریز (endocrine system) به کنترل میزان و سرعت متابولیسم بدن کمک می کنند. تیروکسین، هورمونی است که توسط غده تیروئید تولید می شود و نقشی اساسی در سرعت واکنش های شیمیایی متابولیک بدن دارد.
لوزالمعده (pancreas) نیز غده دیگری است که با تولید یک سری از هورمون ها به تنظیم زمان وقوع فرآیندهای آنابولیک یا کاتابولیک کمک می کند. به عنوان مثال، فعالیت آنابولیک معمولاً بعد از خوردن یک وعده غذایی اتفاق می افتد. به این دلیل که خوردن باعث افزایش سطح گلوکز یعنی مهم ترین سوخت بدن در جریان خون می شود. لوزالمعده به محض آن‌که متوجه افزایش سطح گلوکز در خون می شود، انسولین (insulin) آزاد می کند تا به سلول ها فرمان دهد که فعالیت آنابولیک خود را افزایش دهند.
متابولیسم یک فرآیند شیمیایی پیچیده است. بنابراین تعجبی ندارد که بسیاری از افراد درک درستی از آن نداشته باشند. این‌که ما چقدر راحت چاق یا لاغر می شویم مفهوم اصلی متابولیسم نیست. در واقع کالری ها (calories) هستند که می‌توانند رابطی بین وزن بدن و متابولیسم باشند. کالری واحدی است که میزان انرژی که یک غذای خاص برای بدن فراهم می‌کند را اندازه‌گیری می کند. یک شکلات تخته ای از یک عدد سیب کالری بیشتری دارد. در نتیجه انرژی بیشتری برای بدن فراهم می کند.
درست مانند اتومبیل که بنزین در مخزن بنزین خود ذخیره می کند تا در زمان مورد نیاز از آن سوخت گیری کند، بدن نیز با ذخیره کالری که در درجه اول چربی است انرژی مورد نیاز خود را تأمین می کند. اگر مخزن بنزین اتومبیل را بیش از حد پر کنید، مقدار اضافی بنزین بر روی سنگ فرش خیابان می ریزد. به همین ترتیب، اگر فردی کالری زیادی مصرف کند، انرژی اضافی به صورت چربی در بدن ظاهر می شود.
میزان کالری که هر فرد در طول روز می سوزاند به میزان تمرینات ورزشی، میزان چربی و عضلات بدن و همچنین نرخ متابولیسم پایه (BMR) بستگی دارد. BMR معیاری برای اندازه‌گیری کالری سوزی یک فرد در حالت استراحت است.
BMR می تواند در استعداد چاقی افراد نیز نقش داشته باشد. برای مثال، فردی با BMR پایین که کالری کم تری در زمان استراحت یا خواب می سوزاند، به مرور زمان بیشتر از یک فرد با وزن مشابه که BMR متوسطی دارد و همان مقدار ورزش می کند و غذا می خورد، چربی اضافه می کند.
فاکتورهایی از جمله ژن‌های افراد و برخی از بیماری ها می توانند BMR را تحت تأثیر قرار دهند. همچنین ترکیب بدن اشخاص نیز در این مورد نقش دارد. افرادی که از توده های عضلانی و چربی کمتری برخوردار هستند معمولا BMR بالاتری دارند.
توصیه نهایی
این امکان برای افراد وجود دارد که با شناخت مناسب متابولیسم بدن، با ساخت عضله، BMR خود را تغییر دهند. زیرا حتی زمانی که بدن در حال استراحت است، توده های عضلانی کالری بیشتری نسبت به چربی ها می سوزانند. شخصی که بیشتر ورزش می کند نه تنها کالری بیشتری می سوزاند، بلکه BMR خود را نیز افزایش می دهد. در نتیجه به اندامی متناسب و زیباتر خواهد رسید. همچنین اگر خود یا فرزندتان دچار تغییر وزن ناگهانی شدید، جهت اطمینان خاطر حتما به پزشک مراجعه کنید. زیرا افزایش یا کاهش وزن ناگهانی و سریع وزن می تواند نشانه یک بیماری باشد.