سیستم غدد درون ریز چه وظیفه‌ای در بدن دارد؟
سیستم غدد درون ریز (Endocrine System) از غده‌هایی تشکیل شده است که مسئول تولید هورمون‌ها در بدن هستند. هورمون‌ها پیام‌رسان‌های شیمیایی بدن هستند که اطلاعات و دستورالعمل‌ها را از یک مجموعه سلول به مجموعه دیگر منتقل می‌کنند. غدد درون ریز تقریبا بر روی سلول‌ها، اندام‌ها و به طور کلی عملکرد بدن ما تأثیر می‌گذارند.
سیستم غدد درون ریز چه کاری انجام می‌دهد؟
- غدد درون ریز با ترشح هورمون‌ها در جریان خون فعالیت می‌کنند. این کار باعث می‌شود تا هورمون‌ها به سلول‌های سایر قسمت‌های بدن نیز منتقل شوند.
- هورمون‌های غدد درون ریز به کنترل خلق و خو، رشد و نمو، نحوه کار اندام‌ها، متابولیسم و تولید مثل کمک می‌کنند.
- سیستم غدد درون ریز میزان آزاد شدن هورمون‌ها را تنظیم می‌کند. البته این می‌تواند به سطح هورمون‌ها یا سایر مواد موجود در خون مانند کلسیم بستگی داشته باشد. موارد بسیاری مانند استرس، عفونت و تغییر تعادل مایعات و مواد معدنی در خون می‌توانند بر سطح هورمون‌های بدن تأثیر بگذارند.
میزان خیلی بالا یا خیلی پایین هورمون‌ها می‌تواند به بدن آسیب برساند. البته داروها می‌توانند بسیاری از این مشکلات را درمان کنند.
سیستم غدد درون ریز از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
بسیاری از بخش‌های بدن هورمون می‌سازند، اما غده‌های اصلی تشکیل دهنده سیستم غدد درون ریز عبارتند از:
- هیپوتالاموس (hypothalamus)
- هیپوفیز (pituitary)
- تیروئید (thyroid)
- پاراتیروئیدها (parathyroids)
- غدد فوق کلیوی (adrenals)
- غده صنوبری یا پینه‌آل (pineal gland)
- تخمدان‌ها (the ovaries)
- بیضه‌ها (the testes)
اما لوزالمعده یا پانکراس (pancreas) در واقع نقش دوگانه‌ای دارد. این غده هم بخشی از سیستم غدد درون ریز است و هم نقش اساسی در سیستم گوارش بدن ایفا می‌کند. لوزالمعده هورمون‌ها را در جریان خون آزاد می‌کند و مسئول تولید و ترشح آنزیم‌ها در دستگاه گوارش است.
هیپوتالاموس
هیپوتالاموس در بخش پایینی مرکز مغز قرار دارد که سیستم غدد درون ریز و سیستم عصبی را به هم پیوند می‌دهد. سلول‌های عصبی در هیپوتالاموس مواد شیمیایی تولید می‌کنند که انتشار هورمون‌های ترشح شده از غده هیپوفیز را کنترل می‌کنند. هیپوتالاموس همچنین اطلاعات حس شده توسط مغز (مانند دمای محیط اطراف، قرار گرفتن در معرض نور و احساسات) را جمع می‌کند و آن‌ها را به هیپوفیز می‌فرستد. این اطلاعات بر هورمون‌هایی که هیپوفیز تولید و آزاد می‌کند تأثیر می‌گذارد.
هیپوفیز
غده درون ریز هیپوفیز در پایه مغز قرار دارد و به اندازه یک نخود است. با وجود این که اندازه این غده کوچک است، اما جزء اصلی سیستم غدد درون ریز محسوب می‌شود. هورمون‌هایی که توسط این غده تولید می‌شوند بسیاری از غدد درون ریز دیگر را کنترل می‌کنند.
هورمون‌های بسیاری توسط غده هیپوفیز تولید می‌شوند که عبارت‌اند از:
- هورمون رشد (growth hormone): این هورمون، رشد استخوان‌ها و سایر بافت‌های بدن را تحریک کرده و در مدیریت ترکیبات مغذی و مواد معدنی بدن نقش دارد.
- پرولاکتین (prolactin): این هورمون تولید شیر را در زنان شیرده فعال می‌کند.
- تیروتروپین (thyrotropin): این هورمون غده تیروئید را تحریک به تولید هورمون تیروئید می‌کند.
- کورتیکوتروپین (corticotropin): این هورمون غده فوق کلیوی را تحریک به تولید هورمون‌های خاصی می‌کند.
- هورمون ضد دیورتیک یا ضد ادراری (antidiuretic): این هورمون با تأثیری که بر روی کلیه‌ها می‌گذارد به تعادل مایعات بدن کمک می‌کند.
- آکسی توسین (oxytocin): این هورمون باعث انقباض‌های رحم به هنگام زایمان می‌شود.
هیپوفیز همچنین اندروفین (endorphins) ترشح می‌کند. این ماده شیمیایی بر روی سیستم عصبی تأثیر می‌گذارد و احساس درد را کاهش می‌دهد. علاوه بر این هیپوفیز هورمون‌هایی را ترشح می‌کند که به اندام‌های تولید مثل فرمان تولید هورمون‌های جنسی می‌دهند. همچنین تخمک‌گذاری و کنترل چرخه قاعدگی زنان نیز تحت کنترل این غده است.
تیروئید
غده تیروئید به عنوان یکی از غدد درون ریز در قسمت جلو گردن و پایین حنجره قرار دارد و شکلی شبیه به پاپیون یا پروانه دارد. این غده هورمون‌های تیروکسین (thyroxine) و تری یودوتیرونین (triiodothyronine) را تولید می‌کند. این هورمون‌ها میزان سوخت گیری سلول‌ها از مواد غذایی را برای تولید انرژی کنترل می‌کنند. هر چه میزان هورمون تیروئید در جریان خون بیشتر باشد، واکنش‌های شیمیایی سریع‌تری در بدن رخ می‌دهند.
هورمون‌های تیروئید از این جهت مهم هستند که به رشد و نمو استخوان‌های کودکان و نوجوانان کمک می‌کنند و در رشد مغز و سیستم عصبی نیز نقش دارند.
پاراتیروئیدها
چهار غده کوچک به تیروئید متصل هستند که با یکدیگر کار می‌کنند. این غده‌ها پاراتیروئید نامیده می‌شوند و هورمون پاراتیروئید ترشح می‌کنند. این هورمون به کمک کلسی‌تونین (calcitonin) که تیروئید مسئول تولید آن است، سطح کلسیم خون را کنترل می‌کند.
غدد فوق کلیوی
غدد فوق کلیوی یا آدرنال دو غده مثلثی هستند که هر کدام روی یک کلیه قرار دارند. هر غده از دو بخش قشر (cortex) و مغز یا مدولا (medulla) تشکیل شده است که هر کدام هورمون‌های متفاوتی را ترشح می‌کنند.
بخش خارجی یعنی قشر آدرنال، دسته‌ای از هورمون‌ها به نام کورتیکواستروئید‌ها را (corticosteroids) تولید می‌کند که به کنترل تعادل آب و نمک در بدن، پاسخ بدن به استرس، متابولیسم، سیستم ایمنی و رشد و عملکرد جنسی کمک می‌کند.
بخش داخلی یعنی مغز آدرنال (adrenal medulla)، کاتکول آمین‌ها (catecholamines) شامل اپی نفرین (epinephrine) را تولید می‌کند. اپی نفرین که آدرنالین (adrenaline) نیز نامیده می‌شود، هنگامی که بدن تحت فشار و استرس قرار می‌گیرد، ضربان قلب و فشار خون را افزایش می‌دهد.
پینه‌آل
غده صنوبری یا پینه‌آل یکی از غدد درون ریز است که در میانه مغز قرار دارد. این غده مسئول تولید ملاتونین (melatonin) است. ملاتونین هورمونی است که می‌تواند در تنظیم چرخه خواب و بیداری نقش داشته باشد.
غدد تولید مثل
غدد درون ریز جنسی منبع اصلی تولید هورمون‌های جنسی هستند. غدد جنسی مردان یعنی بیضه‌ها در کیسه بیضه قرار دارند. آن‌ها هورمون‌هایی به نام آندروژن (androgens) تولید می‌کنند که مهم‌ترین آن‌ها تستوسترون (testosterone) است. این هورمون‌ها فرا رسیدن زمان بلوغ جنسی مانند رشد آلت تناسلی، افزایش قد، بمی صدا و رشد موهای صورت و ناحیه تناسلی را در آقایان تعیین می‌کند. تستوسترون همچنین با هورمون‌های غده هیپوفیز کار می‌کند تا به بدن مرد اعلام کند چه زمانی در بیضه‌ها اسپرم تولید شود.
غدد جنسی زنان شامل تخمدان‌ها می‌باشد و در ناحیه لگن قرار دارد. این غده‌ها تخمک تولید می‌کنند و هورمون‌های زنانه یعنی استروژن (estrogen) و پروژسترون (progesterone) را ترشح می‌کنند. با آغاز بلوغ ترشح این هورمون‌ها نیز شروع می‌شود. بلوغ تغییراتی از جمله رشد سینه‌ها، تجمع چربی در ناحیه باسن و ران‌ها را برای زنان به همراه دارد و بدن آن‌ها را متوجه یک رشد جهشی می‌کند. استروژن و پروژسترون همچنین در تنظیم چرخه قاعدگی و بارداری نیز نقش دارند.
لوزالمعده
غدد دورن ریز لوزالمعده یا پانکراس، هورمون‌های انسولین (insulin) و گلوکاگون (glucagon) را تولید می‌کند. این هورمون‌ها سطح گلوکز یا قند خون را کنترل کرده و به ذخیره سازی انرژی در بدن کمک می‌کنند. بدن از این انرژی ذخیره شده برای ورزش و فعالیت‌های خود استفاده می‌کند. همچنین به کمک آن ارگان‌های بدن نیز آن طور که باید کارشان را انجام می‌دهند.
چگونه می‌توان به سلامت سیستم غدد درون ریز کمک کرد؟
- زیاد ورزش کردن
- خوردن مواد غذایی مقوی
- انجام معاینات پزشکی منظم
- قبل از مصرف هرگونه مکمل یا شروع یک درمان گیاهی با پزشک مشورت کنید.
- هرگونه سابقه خانوادگی در مورد اختلالات غدد درون ریز مانند دیابت یا مشکلات تیروئیدی را به پزشک خود اطلاع دهید.
چه موقع باید با پزشک خود تماس بگیریم؟
اگر علائم زیر را در فرزندتان مشاهده کردید با یک پزشک در مورد آن‌ها صحبت کنید:
- با وجود نوشیدن آب زیاد باز هم تشنه است.
- تکرر ادرار دارد.
- شکم درد یا حالت تهوع مکرر دارد.
- بسیار خسته یا ضعیف است.
- کاهش یا افزایش وزن زیادی دارد.
- لرزش یا تعریق زیادی دارد.
- یبوست دارد.
- آن طور که انتظار می‌رود رشد نمی‌کند.
توصیه نهایی
عملکرد نادرست غدد درون ریز می‌تواند بدن را با مشکلات متعددی مواجه کرده و در بسیاری از بخش‌های بدن اختلال ایجاد کند. گاهی متوجه نشانه‌هایی در خودمان می‌شویم که می‌توانند حاکی از این اختلالات باشند. پس در صورت مشاهده هر گونه مشکل یا واکنش غیر عادی در بدنتان لازم است تا با پزشک خود در رابطه با آن صحبت کنید.