انتخاب روش کار و سبک خاص در هنر معرقکاری

زمان مطالعه: ۱۰ دقیقه

انتخاب روش کار و سبک خاص در هنر معرقکاری براساس توانمندی هنرمند

طبق تعریفی که در مقالات گذشته از معرق داده بودیم معرق از تکه تکه کردن یک طرح و جایگزینی آن با قطعات چوب و رنگ‌های مختلف شکل می‌گیرد. پس تقریباً هر طرحی را می‌توان برای هنر معرقکاری انتخاب کرد که صد البته توان برشکار معرق، سلیقه و سطح آشنایی هنرمند با رنگ‌های مختلف چوب و تصویر نهایی که برای طرح متصور است در انتخاب آن تأثیر قابل توجهی دارد.

انتخاب طرح و مقدمات شروع کار:

در معرق از هر گونه طرح، در زمینه‌های مختلف می‌توان استفاده نمود. میزان تجربه، دقت و تمیزی برش در انتخاب طرح، بسیار موثر می‌باشد. ساده‌ترین نوع طرح‌ها، طرح خط است زیرا ضمن وجود فضای منفی زیاد، نیاز به الگو بری (مشابه آنچه تا هم کنون توضیح داده شد) نیست و برش گام اول برای آن کافی می‌باشد، البته رعایت نکاتی در برش خط، لازم است که در بحث سبک‌ها به آن می‌پردازیم.

طرح گل مرغ نیز، به دلیل وجود فضای منفی بسیار، در قالب طرح ساده محسوب می‌گردد. به دلیل الگوهای با نوک تیز و انحنای بسیار برای کار نخست، انتخاب مناسبی می‌باشد. بهتر است یک طرح ساده گل و مرغ در سایز ۴۰*۳۰ انتخاب گردد. به همین جهت یک نئوپان و سه لایی با همین سایز تهیه گردد.

در مرحله بعد، طرح را با استفاده از چسب آهن (موکت) و یک کاردک به سه لایی چسبانده، به این ترتیب که مقداری از چسب آهن (موکت) را روی سه لایی ریخته و با استفاده از کاردک، ضمن پخش کردن آن روی تمام سطح سه لایی به طور یک دست، اضافات چسب را با استفاده از کاردک جمع کرده، به نحوی که فقط مقداری از خیسی چسب روی سه لایی باقی بماند.

 

پس از جمع‌آوری چسب اضافه، طرح را با دقت از یک سمت سه لایی به آرامی روی آن می‌چسبانیم. نباید زیر طرح حباب هوا باقی بماند. پس از آن، با استفاده از یک کاغذ یا روزنامه مچاله شده، شروع به فشار آوردن و کشیدن روی طرح کرده، تا هوای زیر کاغذ خارج شود و طرح به طور کامل به سه لایی بچسبد.

مرحله‌ای که پس از آن باید انجام شود تکه تکه کردن طرح می‌باشد. در ابتدا خطوطی را به نسبت طرح در فضای منفی رسم کرده (در قسمت‌هایی که خطوط باید از داخل طرح رد شوند) باید به این نکته توجه داشت که، هیچ نقطه‌ای از طرح نباید آسیبی ببیند و فقط از محل تلاقی خطوط که قالباً به صورت عمودی و افقی می‌باشد، طرح برش زده می‌شود. با این روش طرح به تکه‌های کوچکتری تقسیم شده تا برش آسان‌تر باشد. پس از کوچکتر شدن قسمت‌های طرح، قطعات را مانند پازل در کنار هم، روی نئوپان که وظیفه زیرکار را دارد چسبیده می‌شود. سپس با میخ بنفش تمامی قطعات را ثابت می‌نماییم. به طوری که هیچ فاصله‌ای بین تکه‌ها نباشد و فقط و فقط رد برش دیده شود. البته دیده شدن رد برش مسئله ناگزیری می‌باشد.

در گام بعدی یکی از بخش‌های طرح را برای شروع، انتخاب کرده که معمولاً از زمینه طرح آغاز می‌شود.

در طرح گل و مرغ، از زمین و صخره‌ها (در صورت وجود داشتن در طرح) کار را آغاز کنید. یکی از تکه‌های زمین را از زیر کار جدا کرده و آن را به تکه‌های کوچک‌تر تقسیم کنید و تا آنجا که ممکن است تعداد قطعات را خرد نمی‌کنید. هم به دلیل اینکه جای آن‌ها را گم نکنید و هم به منظور پیدا کردن رنگ مناسب‌تر برای هر کدام از قطعات.

دلیل دیگری که باید بیان شود این است که اگر در هر کدام از قطعات مشکلی به لحاظ برش پیدا شد، در قطعه بعدی تکرار نگردد و در صورت وجود ایراد در برش، امکان اصلاح آن میسر باشد.

در قدم بعدی به دو روش چسبی و میخی می‌شود عمل کرد. برای قدم‌های ابتدایی و شروع یادگیری معرق، روش چسبی بهترین راه می‌باشد.

روش چسبی:

در این روش قطعه انتخاب شده، به وسیله چسب چوب روی چوب مورد نظر با استفاده از دو نقطه چسب محکم می‌گردد. به این کار اصطلاحاً خال چسب گفته می‌شود.

برای مدت زمانی آن را زیر پرس قرار داده تا تحت فشار خشک شود. در این روش باید دقت داشت تا مقدار بسیار کمی چسب زده شود. زیرا پس از برش چوب، سه لایی و چوب باید از هم جدا گردند که چسب فراوان این کار را با مشکل مواجه می‌کند تا جایی که ممکن است باعث شکسته شدن قطعه برش خورده یا الگو گردد.

روش میخی:

این روش برای افراد حرفه‌ای‌تر، که دقت در کارشان بیشتر است، باعث صرفه جویی در زمان و سرعت در برش می‌گردد (البته نیاز به دقت و حساسیت بیشتری دارد).

نحوه انجام کار به این شکل است که، مقدار فرو کردن میخ برای نصب الگو بر روی چوب به میزانی است که فقط در یک سوم ابتدایی چوب داخل شود. زیرا بیشتر از آن هم امکان ترک خوردن چوب را بالا می‌برد و هم پس از پرداخت، روزنه محل فرو رفتن میخ در آن باقی می‌ماند. البته اگر میخ از سمت دیگر چوب هم خارج گردد از حرکت راحت چوب روی پیشکار و در نتیجه برش راحت، جلوگیری می‌کند.

راه طرح و راه چوب:

تمامی چوب‌ها دارای خطوطی می‌باشند که به آن‌ها راه چوب گفته می‌شود. این خطوط در واقع، آوندهایی است که در درختان وظیفه تغذیه درختان را به عهده دارند. همچنین تشکیل دهنده دوایر سالیانه هستند که به وسیله آن می‌توان سن درخت را تخمین زد.

راه طرح هم قسمتی است که خطوط قطعه و طرح به آن سمت می‌باشد. مثل خطوط زمین و صخره که غالباً افقی می‌باشند یا تنه درختان که اکثراً عمودی هستند. راه با توجه به طرح قابل تشخیص است.

همیشه راه طرح و راه چوب، باید موازی هم قرار گیرند. در غیر این صورت، آن قطعه غیرقابل استفاده می‌شود. زیرا پس از اتمام کار به عنوان ایراد و اشکال در اثر محسوب می‌گردد. به جهت اینکه برخلاف طرح قرار گرفته و شکل کار را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

معمولاً اکثر اساتید این هنر، اصرار به ترکیب رنگی خاص در تابلو‌ها دارند. اما پیشنهاد می‌شود، ضمن توجه به طبیعت، اطلاعات دیداری خود را از چوب‌ها گسترش داده و تعداد چوب‌های بیشتری را بشناسید. تا با تطبیق طرح با طبیعت، نزدیک‌ترین رنگ موجود در چوب را انتخاب کرده و استفاده نمایید.

به همین دلیل در این بخش، از بیان ترکیب بندی خاص برای طرح‌های موجود، خودداری می شود. اما در بخش چوب شناسی تعدادی از چوب‌ها به شکل کلی معرفی می‌شود.

در ادامه تمامی قطعات تابلو را به همین روش، کوچک کرده و با رنگ‌های مختلف چوب جایگزین نمایید. به نکات بیان شده در قسمت‌های قبل در نمای طرح توجه کرده تا کار به صورت کامل، زیبا و با دقت به اتمام برسد.

سبک‌های معرق

روش‌ها و سبک‌های معرق:

• خط
• معرق جایگزین
• گل و مرغ
• مینیاتور
• رئال
• معرق برجسته
• دوپلانه
• چند پلانه
• معرق منیت
• و ……….

خط:

ساده‌ترین روش و سبک معرق می‌باشد. به این دلیل که از الگو برای برش استفاده نمی‌شود. بلکه طرح به شکل مستقیم روی چوب چسبانده می‌شود و پس از برش روی زیر کار قرار می‌گیرد.

در این روش، رنگ زمینه مستقیماً روی چوب چسبانده و برش می‌خورد و در مراحل رنگ پرداخت می‌گردد.

اما در روش خام و برجسته، در ابتدا چوب مورد نظر باید پرداخت گردد و سپس روی چوب، چسب کاغذی چسبانده و طرح روی چسب کاغذی قرار می‌گیرد. پس از برش، فقط کافیست که چسب کاغذی را از روی قطعه بریده شده جدا کرد تا یک خط برش خورده و پرداخت شده را داشته باشیم.

البته ظرافت کار خط، در عین سادگی سخت‌تر نیز می‌باشد اما به نسبت مراحل مختلف کار و از لحاظ ساختار، از دیگر روش‌های معرق ساده‌تر است.

گل و مرغ:

یکی از سبک‌های نگارگری ایرانی می‌باشد، که اصطلاحاً گل و مرغ گفته می‌شود. به طرح‌هایی که در آن از پرندگان و طبیعت استفاده گردد، اطلاق می‌شود.

به دلیل تکرار بعضی از المان‌ها مانند: گل، شکوفه، شاخه‌های درخت، برگ‌ها و حتی مشابهت پرندگان، در مرحله دوم سادگی در طرح معرق قرار می‌گیرد. اما به دلیل استفاده از رنگ‌های گوناگون و حرکت موجود در طرح، همچنین امکان تنوع فراوان در اجرای طرح (زمینه رنگ، رنگ برجسته، دو پلانه) و کارهای کاربردی، طرفداران زیادی دارد.

مینیاتور:

سبکی در نقاشی است که به دلیل اصالت آن، کاربرد بیشتری در سبک سنتی معرق دارد. در مینیاتور چهره و لباس به همراه تنوع رنگ بسیار و داشتن چین و شکن به مقدار زیاد در لباس‌ها باعث سختی کار می‌شود. دشواری کار معرق از این سبک آغاز می‌شود و طبعاً این طرح‌ها نیاز به دقت بیشتر و مهارت فراوان‌تری خواهد داشت.

لباس‌های فراوان و پرچین چند لایه، از مشخصه‌های این طرح‌ها هستند. نحوه تفکیک و رنگ‌بندی و نشان دادن اختلاف‌های آن‌ها و همچنین نوع خاص چهره‌های اینگونه طرح‌ها از مزیت‌های این سبک می‌باشد.

در حالت مبتدی فقط تکه‌های مختلف لباس را تفکیک کرده و خطوط داخلی آن‌ها را با برش نشان می‌دهید اما هر چه مهارت کسب شود، هر قطعه از لباس را به چند قطعه کوچک‌تر، در راه طرح و خطوط داخل آن تقسیم می‌شود. برای جایگزینی آن‌ها از طیف‌های مختلف رنگ یک چوب بهره برده می‌شود. برای مثال: چوب گردو از تیره تا روشن، یا عناب از قرمز پررنگ تا نارنجی کم رنگ. برای خط انداختن خطوط درونی آن به جای برش یک خط، از دو خط بری و ضخیم‌تر بریدن خطوط داخلی، طبق انحنای خطوط بهره برده می‌شود.

در سبک مینیاتور هرچه از رنگ‌ها، طیف رنگی بیشتر و همچنین دو خط بری هنرمندانه‌تری استفاده شود، قابلیت‌های پویایی و زندگی را بیشتر به اثر می‌افزاید.

رئال (تفکیک رنگ):

طبیعت گرایی و نگاه به طبیعت، نه تنها در نقاشی در بسیاری از زمینه‌های هنری راه خود را یافته است، معرق نیز استثنا نبوده و به دلیل استفاده از طرح‌های طبیعی (عکس‌ها، نقاشی‌هایی از طبیعت و همچنین چهره‌های رئال) این سبک نیز در معرق مورد توجه قرار گرفته است. این روش، یکی از جدیدترین گونه‌های پیاده‌سازی هنر معرق می‌باشد که در سال‌های أخیر، توجه زیادی را به خود جلب کرده و علاقمندان بسیاری را پیدا کرده است.

در این سبک بیشتر از روش میخی استفاده می‌شود. رنگ چوب‌ها و محل کاربرد آن‌ها، همچنین به راه و بیراهی توجه بیشتری را می‌طلبد.

این روش براساس، تفکیک دقیق رنگ‌های مختلف استوار است. در طرح‌های گوناگون، اصل تفکیک طرح بر محل اتصال نقاط مختلف طرح می‌باشد. برای مثال در طرح گل و مرغ، خط تفکیک بال از بدن یا محل ایستادن پرنده روی شاخه، که محل برخورد خط پا و شاخه است. یا در مینیاتور، محل اتصال لباس‌های مختلف یا مو و چهره، تن و لباس. اما در این سبک اصل بر اختلاف رنگ‌هاست و از هر کجا که اختلاف رنگی قابل می‌باشد، می‌توان آن را تفکیک نمود. اما به هنگام برش حتما باید به راه چوب توجه کرد.

نکته دیگر در مورد این سبک و روش کار این است که، هر چه تفکیک رنگ‌ها بیشتر و قطعات کوچک‌تر باشند و ضمناً برش ظریف‌تر و دقت بیشتر، طرح تمام شده به طور کلی از فاصله کمتر قابل تشخیص می‌باشد و طبیعی‌تر و مشابهت بیشتری به طرح اصلی وجود خواهد داشت. البته انتخاب رنگ‌ها نیز اهمیت شایان ذکری در انجام این روش دارا می‌باشد.

در این سبک، محدودیت اجرایی در مورد هیچ طرحی وجود ندارد، به شرط اینکه تنوع در رنگ‌های چوب موجود و رنگ‌های موجود در طرح با هم هماهنگ باشند.

روش متداول در انجام این سبک، روش تخت است که پس از انجام کار، در فواصل کار، رنگ نزدیک به چوب‌های به کار رفته ریخته می‌شود و در نهایت کل تابلو، به صورت یکنواخت پرداخت می‌گردد.

اما در روش دیگر، به طور برجسته کار شده و از چوب‌های پرداخت شده مانند معرق استفاده می‌گردد.

همچنین تفکیک رنگ‌ها به صورت ظریف‌تر و قطعات کوچک‌تر انجام می‌شود. چوب‌های به کار رفته بعد از اتمام کار، اختلاف سطح خود را حفظ می‌کنند و همین مسئله باعث می‌گردد غیر از تعداد رنگ‌های به کار رفته در تابلو، سایه‌ای که همین اختلاف سطح اندک قطعات مجاور ایجاد می‌کند، (به جهت خطای دید) تعداد رنگ‌های به کار رفته را بالاتر برده و اختلاف بین رنگ‌ها کمتر جلب توجه کند. همین عملکرد باعث می‌شود، اندک فاصله‌ای که بین قطعات باقی می‌ماند، قابل دید و تشخیص نباشد. در نهایت کار از فاصله بسیار نزدیک، به خوبی قابل تشخیص می‌باشد.

معرق برجسته:

این روش برای تمام سبک‌های معرق استفاده می‌گردد. به این ترتیب است که در روش رنگ، رنگ و رزین زمینه کار با قطر بسیار کم و تقریباً یک سوم قطر چوب‌های به کار رفته، ریخته می‌شود. برای پرداخت فقط سطح چوب‌ها در حدی پرداخت شده و تمیز گردند و در نهایت رنگ پوششی برای جلای کار پاشیده میشود، در نتیجه تمام کار به صورت برجسته باقی می‌ماند.

اما در روش خام، به جای ریختن رنگ، زمینه با چوب یکدست در فضاهای منفی پوشیده می‌شود.

دوپلانه:

این کار شباهت زیادی به روش معرق برجسته دارد و تقریباً همان سبک است که در بعضی موارد با اندکی تغییر، کار می‌شود. طرح را به دو قسمت، عقب و جلو تقسیم کنید. بدین معنی که، جاهای مختلف مدنظر در طرح که باید عقب‌تر از دیگر موارد به کار رفته در طرح به نظر آید، در پلان ابتدایی کار می‌شود و سپس کار پرداخت اولیه می‌شود. به طور دستی  و جداگانه پرداخت می‌گردد و بعد روی کار و روی پلان اول چسبانده می‌شود.

نکته اینکه، فضاهای خالی که قرار است در پلان دوم کار شوند، می‌توانند خالی بمانند و مرحله دو تکه‌های قسمت، دوباره درون آن قرار بگیرد. در این صورت برجستگی اندکی در کار مشخص می‌شود که هماهنگی بین طرح و کار را بسیار بهتر نشان می‌دهد.

در روش دیگر، جای خالی با رنگ یا چوب‌های بلا استفاده پر می‌گردد و قطعه بریده شده مدنظر روی آن چسبانده می‌شود. در این صورت برجستگی‌های بیشتری نمایان می‌شود. البته ممکن است، فضاهای خالی زیزین نیز به واسطه فاصله بین کار خود را نشان دهد.

چند پلانه:

دقیقا مانند روش دو پلانه است با این تفاوت که برای هر پلان بیشتر یک طبقه بیشتر روی کار و تابلو اضافه می‌گردد.

معرق منبت:

یک روش ترکیبی است که نیاز به آشنایی کار با منبت و قلم زنی روی چوب دارد و شبیه روش‌های بالا کار می‌شود. تفاوتی که باید مطرح شود این است که در قطعات برجسته ابزار قلم زنی روی چوب و احیاناً مغار استفاده می‌گردد. بسیاری از نکات منبت کاری در آن رعایت می‌گردد و تمامی خطوط باید به آن روش‌ها کار شود.

معرق جایگزین (زمینه چوب):

اصیل‌ترین سبک معرق می‌باشد که در ابتدای پیدایش این هنر از آن استفاده می‌شده است. یک قطعه چوب یک تکه به هر اندازه‌ای که قابل پیاده سازی طرح مورد نظر باشد، تهیه می‌گردد.

اینکه چوب‌ها به هنگام برش معمولاً عرض زیادی ندارند و کمتر چوب با عرض و طول پهن برای پیاده سازی طرح‌های بزرگ یافت می‌شود. به همین دلیل برای تهیه چنین چوبی، از عمل درزگیری استفاده می‌شود.

برای اینکار به دو یا چند چوب کاملاً قرینه و ترجیحاً برش‌های متوالی چوب احتیاج است. نرچوب‌ها یا همان لبه چوب‌ها با استفاده از رنده چوب کاملاً صاف و یکدست کرده و سپس دولبه که کاملاً مماس گردیده‌اند را با چسب چوب به هم چسبانده می‌شود و تا زمان خشک شدن زیر پرس سنگین قرار می‌گیرد.

در مرحله بعد طرح را مستقیماً روی آن چسبانده و با استفاده از درل دستی در نقاطی که گوشه‌های طرح‌ها و قسمت‌هایی از طرح که پس از برش کمترین دید را داشته باشد، سوراخ‌هایی برای عبور تیغ اره ایجاد شده و سپس کمان را بسته و شروع به برش کرده به نحوی که طرح اصلی را از وسط زمینه چوب خارج شود.

طرح استخراج شده را به قطعات کوچکتر تقسیم کرده و با چوب‌های رنگین جایگزین می‌شود. این کار برای کارهای بزرگتر از ۴۰*۶۰ توصیه نمی‌شود، مگر با روش‌های دیگر زمینه چوب.