تولید مثل چیست؟
تولید مثل فرآیندی است که طی آن موجودات زنده نمونه‌های بیشتری را مانند خود می‌سازند. این کار برای بقای گونه‌های حیاتی لازم است، اما یک امر ضروری برای زنده ماندن انسان‌ها نیست.
در روند تولید مثل انسان، دو نوع سلول جنسی یا گامت (gamete) دخیل هستند. گامت مردانه یا اسپرم (sperm) با گامت زنانه یا تخمک (egg) در دستگاه تولید مثل زن برخورد و آن را بارور می‌کنند. عمل بارور کردن تخمک توسط اسپرم را لقاح و تخمک بارور شده را زیگوت (zygote) می‌نامند. زیگوت که در ابتدا یک موجود تک سلولی است با تقسیم سلولی وارد مرحله رویان (embryo) شده و سپس فرآیند تبدیل شدن به جنین (fetus) و رشد در داخل رحم را طی می‌کند. جنین زیر ۹ هفته را رویان می‌نامند که بعد از گذراندن این دوره وارد مرحله جنینی می‌شود.
برای تولید مثل، به هر دو دستگاه تولید مثل زن و مرد نیاز است.
انسان‌ها مانند سایر موجودات برخی از ویژگی‌های خود را به نسل بعدی منتقل می‌کنند. این کار از طریق ژن‌ها که ناقلین ویژه صفات انسانی هستند انجام می‌گیرد. ژن‌هایی که از والدین منتقل می‌شوند، همان عامل شباهت فرزندان با دیگر اعضای خانواده است. اما همچنین باعث منحصر به فرد بودن هر کودک نیز می‌شود. این ژن‌ها از اسپرم مرد و تخمک زن به ارث می‌رسند.
آناتومی دستگاه تولید مثل زنان
قسمت خارجی و قابل مشاهده اندام تولید مثل در زنان ولو (vulva) نامیده می‌شود که در لغت به معنای پوشاندن است. این قسمت در بین پاها قرار دارد و دهانه واژن و سایر اندام‌های داخلی تولید مثل را می‌پوشاند.
ناحیه گوشتی و قابل مشاهده بالای دهانه واژن که رشد موها از آن جا آغاز می‌شود، مونس پوبیس (mons pubis) نامیده می‌شود. دو جفت چین پوستی به نام لابیا (labia) (به معنای لب) دهانه واژن را احاطه کرده‌اند که لب بیرونی را لابیا ماژور (labia majora) و لب داخلی را لابیا مینور (labia minora) می‌نامند. کلیتوریس (clitoris) یک اندام حسی کوچک است که در بالای واژن در محل اتصال لب‌های واژن قرار دارد. در بین لب‌ها دو مجرا از جمله مجرای ادرار (urethra) (کانالی که از مثانه به خارج از بدن راه دارد) و واژن (vagina) وجود دارند. وقتی دختران به بلوغ جنسی می‌رسند، لب‌های خارجی و مونس پوبیس با موهای سیاه و ضخیم پوشیده می‌شوند.
اندام‌های داخلی تولید مثل زنان عبارتند از: واژن (vagina)، رحم (uterus)، لوله‌های رحمی یا فالوپ (fallopian tubes) و تخمدان‌ها (ovaries)
واژن یک لوله ماهیچه‌ای و توخالی است که از دهانه واژن تا رحم گسترده شده است. از آن‌جا که واژن دیواره‌های عضلانی دارد، قادر به منبسط و منقبض شدن است. این قابلیت به واژن این امکان را می‌دهد تا جسمی به کوچکی تامپون یا به بزرگی یک نوزاد را در خود جای دهد. دیواره‌های عضلانی واژن با غشای مخاطی پوشیده شده است که باعث حفظ رطوبت و محافظت از آن می‌شود.
واژن سه نقش در سیستم تولید مثل دارد:
- محل ورود اندام جنسی مرد در حین مقاربت جنسی است.
- مسیر خروج نوزاد به هنگام زایمان است.
- مسیر خروج خون قاعدگی از بدن است.
یک غشای پوستی دهانه واژن را می‌پوشاند که پرده بکارت یا هایمن (hymen) نامیده می‌شود. هایمن می‌تواند شکل و اندازه‌های متفاوتی در هر خانم داشته باشد. در اکثر موارد هایمن طی اولین رابطه جنسی دچار پارگی می‌شود که ممکن است همراه با کمی خونریزی یا درد باشد.
کانالی که واژن و رحم را به یکدیگر متصل می‌کند سرویکس یا دهانه رحم (cervix) نامیده می‌شود. دهانه رحم دیواره‌های محکم و ضخیمی دارد و بسیار کوچک است. اما قادر است به هنگام زایمان تا اندازه‌ای باز شود که به نوزاد اجازه عبور دهد.
رحم به شکل یک گلابی وارونه است که دارای پوششی ضخیم و دیواره‌های عضلانی است. در واقع عضلات رحم از قوی‌ترین عضلات در بدن زن می‌باشند. این عضلات قادر به انبساط و انقباض هستند تا جنین در حال رشد را در خود جای دهند و سپس در حین زایمان نیز به کودک کمک می‌کنند تا از رحم خارج شود. هنگامی که یک خانم باردار نیست، رحم حدود ۳ اینچ (۷.۵ سانتی‌متر) طول و ۲ اینچ (۵ سانتی‌متر) عرض دارد. اما طی بارداری ابعاد و وزن آن افزایش می‌یابد.
در گوشه‌های فوقانی رحم، لوله‌های رحمی یا فالوپ، رحم را به تخمدان‌ها متصل می‌کنند. تخمدان‌ها دو اندام بیضی شکل هستند که در سمت راست و چپ رحم قرار دارند. آن‌ها طی فرآیندی به نام تخمک‌گذاری (ovulation) تخمکها را تولید، ذخیره و در لوله‌های رحمی آزاد می‌کنند. این لوله‌ها مسئول انتقال تخمک به رحم هستند. درون هر لوله یک راه عبور کوچک وجود دارد که به باریکی یک سوزن خیاطی است. در سمت دیگر لوله‌های رحمی ناحیه‌ای شبیه به قیف وجود دارد که به دور تخمدان پیچیده اما کاملا به آن متصل نشده است. پس از آن که تخمک توسط تخمدان تولید شد، وارد لوله‌های رحمی می‌شود. در این مرحله پرزهای ریز موجود در جداره‌ی داخلی لوله به تخمک کمک می‌کنند تا به سمت رحم حرکت کند و از لوله خارج شود.
تخمدان‌ها همچنین بخشی از سیستم غدد درون ریز (endocrine system) نیز می‌باشند. زیرا مسئول تولید هورمون‌های جنسی زنانه از جمله استروژن (estrogen) و پروژسترون (progesterone) هستند.
دستگاه تولید مثل در زنان چگونه کار می‌کند؟
دستگاه تولید مثل، امکاناتی را برای زنان فراهم می‌کند که عبارتند از:
- تولید تخمک
- داشتن مقاربت جنسی
- تغذیه و محافظت از تخمک بارور شده تا رشد کامل آن
- زایمان
تولید مثل بدون غدد جنسی امکان پذیر نیست. بیشتر افراد تصور می‌کنند که غدد جنسی تنها بیضه‌ها هستند. اما زنان نیز مانند مردان غده جنسی دارند. در زنان تخمدان‌ها غده‌های جنسی هستند که گامت‌های زنانه یا تخمکها را تولید می‌کنند. غدد جنسی در مردان نیز گامت‌های مردانه یا اسپرم را تولید می‌کنند.
هنگامی که یک نوزاد دختر متولد می‌شود تخمدان‌های او حاوی صدها هزار تخمک است که تا شروع بلوغ غیر فعال می‌مانند. در دوران بلوغ غده هیپوفیز (Pituitary gland) در قسمت مرکز مغز ، شروع به ساخت هورمون‌هایی می‌کند که تخمدان‌ها را به تولید هورمون‌های جنسی زنانه از جمله استروژن تحریک می‌کنند. ترشح این هورمون‌ها باعث می‌شود تا یک دختر به بلوغ جنسی برسد.
در اواخر بلوغ در بخشی از چرخه قاعدگی، تخمدان‌ها شروع به آزاد کردن تخمک می‌کنند. یک بار در ماه، طی فرآیند تخمک گذاری، تخمدان یک تخمک کوچک را به یکی از لوله‌های رحمی می‌فرستد.
در صورتی که تخمک در لوله رحمی توسط اسپرم بارور نشود، حدود دو هفته بعد، از طریق رحم از بدن خارج می‌شود. این فرآیند قاعدگی نام دارد که ترکیبی از خون و بافت‌های داخلی رحم می‌باشد. قاعدگی معمولا در بیشتر دختران ۳ تا ۵ روز طول می‌کشد. اما می‌تواند تا ۷ روز نیز ادامه داشته باشد. اولین قاعدگی یک دختر را منارک (menarche) می‌نامند.
خانم‌ها معمولا در روزهای نزدیک به عادت ماهیانه خود دچار ناراحتی‌هایی می‌شوند که طبیعی هستند. سندرم پیش ار قاعدگی یا PMS (Premenstrual syndrome) علائم و حالاتی را برای بسیاری از خانم‌ها به همراه دارد که قبل از عادت ماهیانه آن‌ها رخ می‌دهند.
PMS می‌تواند علائم زیر را ایجاد کند:
- آکنه
- نفخ شکم
- احساس خستگی
- کمردرد
- درد سینه‌ها
- سردرد
- یبوست
- اسهال
- هوس‌های غذایی
- افسردگی
- کج خلقی و زود رنجی
- عدم توانایی در تمرکز و کنترل احساس
PMS معمولا هفت روز قبل از شروع دوره قاعدگی آغاز می‌شود. علائم در این روزها در شدید‌ترین حالت خود خواهند بود اما پس از شروع قاعدگی از بین می‌روند.
همچنین بسیاری از دختران در چند روز اول قاعدگی خود دچار گرفتگی و درد شکم می‌شوند که به دلیل مواد شیمیایی به نام پروستاگلاندین‌ها (prostaglandins) در بدن است که موجب انقباض عضله صاف رحم می‌شود. این انقباضات غیر ارادی می‌توانند ملایم یا شدید باشند.
بعد از اولین قاعدگی ممکن است دو سال طول بکشد تا چرخه قاعدگی به ثبات و نظم برسد. در طی این مدت بدن با هورمون‌های بلوغ سازگار می‌شود. به طور متوسط، چرخه قاعدگی برای یک خانم بالغ ۲۸ روز است اما می‌تواند بین ۲۳ تا ۳۵ روز متغیر باشد.
هنگامی که یک تخمک بارور می‌شود چه اتفاقی می‌افتد؟
اگر زن و مرد طی روزهای تخمک گذاری رابطه جنسی برقرار کنند، ممکن است لقاح که همان بارور شدن تخمک است اتفاق بیفتد. هنگامی که مایع منی در اثر انزال خارج می‌شود، کمی از آن به داخل واژن نفوذ می‌کند. در هر میلی‌لیتر مایع منی میلیون‌ها اسپرم وجود دارد که داخل واژن شده و پس از عبور از دهانه رحم و رحم، در لوله‌های رحمی با تخمک برخورد کرده و آن را بارور می‌کنند. لقاح تخمک تنها به یک تخمک نیاز دارد.
حدود ۵ تا ۶ روز پس از بارور شدن تخمک توسط اسپرم، تخمک بارور شده (زایگوت) در دستگاه تولید مثل رشد کرده و به یک بلاستوسیست (blastocyst) چند سلولی تبدیل می‌شود. بلاتوسیست تقریبا به اندازه نوک یک قلم است و مانند یک توپ توخالی حاوی مایعات به نظر می‌رسد. بلاتوسیست در غشای رحم که آندومتریوم (endometrium) نام دارد پنهان می‌شود. هورمون استروژن باعث می‌شود آندومتریوم ضخیم و پر از خون شود. پروژسترون نیز هورمون دیگری است که آندومتریوم را با خون، ضخیم نگه می‌دارد تا بلاستوسیست بتواند به رحم متصل شود و مواد مغذی را از آن جذب کند. به این فرآیند لانه گزینی یا کاشت (implantation) گفته می‌شود.
همزمان با تغذیه سلول‌های بلاستوسیست، مرحله دیگری از رشد آغاز می‌شود. در مرحله رویانی، سلول‌های داخلی یک شکل دایره‌ای مسطح به نام دیسک رویانی (embryonic disk) تشکیل می‌دهند که رشد کرده و به یک نوزاد تبدیل خواهد شد. سلول‌های خارجی نیز به غشای نازکی تبدیل می‌شوند که اطراف کودک را فرا می‌گیرد. سلول‌ها هزاران بار تکثیر شده و به موقعیت‌های جدید منتقل می‌شوند تا درنهایت رویان تشکیل شود.
بعد از حدود ۸ هفته، رویان به اندازه یک تمشک است. اما تقریبا تمام قسمت‌های آن از جمله مغز، اعصاب، قلب، خون، معده، روده‌ها، ماهیچه‌ها و پوست تشکیل شده‌اند.
در هفته ۹ بارداری که مرحله جنینی آغاز می‌شود، با تکثیر، حرکت و تغییر سلول‌ها، فرآیند رشد ادامه می‌یابد. جنین درون کیسه آمنیوتیک (amniotic) که حاوی مایع آمنیوتیک است شناور است و از طریق جفت (placenta) از خون مادر اکسیژن دریافت کرده و تغذیه می‌کند. جفت که ساختاری دیسک مانند دارد به لایه داخلی رحم می‌چسبد و از طریق بند ناف (umbilical cord) به جنین متصل می‌شود. غشاء دور جنین و مایع آمنیوتیک که جنین را فراگرفته‌اند از او در برابر ضربه و تکان‌های بدن مادر محافظت می‌کنند.
دوران بارداری به طور متوسط حدود ۲۸۰ روز یعنی ۹ ماه طول می‌کشد. هنگامی که زمان تولد کودک فرا برسد، سر او به دهانه رحم فشار می‌آورد که باعث سستی و باز شدن دهانه می‌شود تا کودک بتواند از آن عبور کند. با باز شدن دهانه رحم و پاره شدن کیسه آب مادر، مخاطی که دهانه رحم را می‌پوشاند همراه با مایع آمنیوتیک از طریق واژن خارج می‌شود.
هنگامی که انقباضات زایمان آغاز می‌شوند، دیواره‌های رحم توسط هورمون آکسی توسین (Oxytocin) که هیپوفیز مسئول ترشح آن است تحریک و منقبض می‌شوند. این انقباضات باعث گشاد شدن دهانه رحم و باز شدن آن می‌شوند. بعد از گذشت چند ساعت دهانه رحم به اندازه کافی باز شده است تا کودک بتواند از آن عبور کند. کودک از طریق دهانه رحم و در امتداد کانال زایمان به خارج از رحم هدایت می‌شود. سر کودک معمولا اول بیرون می‌آید. بند ناف نیز به همراه کودک بیرون می‌آید که بعد از خروج، نزدیک به ناف قطع می‌شود.
آخرین مرحله از فرآیند تولد، خارج کردن جفت است. پس از آن که جفت از پوشش داخلی رحم جدا می‌شود، انقباضات رحم باعث می‌شوند تا آن به همراه غشاها و مایعات از بدن خارج شود.
توصیه نهایی
ناحیه تناسلی از جمله نواحی حساس بدن است که نیازمند مراقبت بیشتری می‌باشد و عدم رعایت نکات بهداشتی می‌تواند باعث بروز عفونت و بیماری مقاربتی و مشکل در تولید مثل شود. از آن جا که در زنان مجرای دستگاه تناسلی در مجاورت مجرای ادراری و گوارشی قرار دارد احتمال رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها در این ناحیه بالا می‌باشد. پس نسبت به این ناحیه از بدن خود بی توجه نباشید. همچنین فراموش نکنید که راهکارهای غلط می‌توانند به دستگاه تناسلی شما آسیب بزنند. به همین دلیل از روش‌های مراقبتی صحیح در این زمینه استفاده کرده و در صورت بروز هرگونه مشکل به پزشک مراجعه کنید.