تمدن باشکوه ایران میراث بسیار با ارزشی را برای نسلهای کنونی به یادگار گذاشته است. این میراث تاریخ ما را می‌سازد و هویت ملی ما را تشکیل میدهد. یکی از میراثهای باشکوه گذشتگان، صنایع دستی می‌باشد که یادآور ذوق و هنر مردمان این سرزمین از گذشته تا به امروز است. همان طور که می‌دانید ایران از دیرباز صادر کننده اصلی صنایع دستی به خارج از مرزها می‌باشد و این صنایع نشان دهنده ذوق و فرهنگ مردمان این مرز و بوم می‌باشد.
صنایع دستی ایران را بشناسیم.
صنایع دستی مجموعه‌ای از ذوق و هنر خطه‌ای از این آب و خاک است که به طور عمده در ساخت آن از مواد بومی استفاده شده است. دلیل اصلی این نامگذاری، استفاده از نیروی دست و ابزارآلات دستی در تولید محصولات این صنعت است که منعکس کننده خلاقیت فکری سازنده می‌باشد. تمایز اصلی بین صنایع دستی و محصولات کارخانه‌ای ذوق و هنری است که سازنده در آن خلاصه کرده و باعث شده از آن نمونه مشابهی وجود نداشته باشد.
ویژگی‌های صنایع دستی با توجه به تعریف بالا:
- مواد اولیه بومی منطقه
- روح فرهنگی و ذوق هنری در کنار طرح و نقوش سنتی
- خاص و ابتکاری بودن آن
- ساخت قسمت اصلی آن با نیروی دست
بعد از جنگ جهانی دوم، دنیا با اهمیت صنایع دستی روبرو شد و بدین جهت همایشی را با این عنوان برگزار کرد که در پایان این همایش شورای جهانی صنایع دستی تاسیس شد و تاریخ دهم ژوئن را روز جهانی صنایع دستی نامگذاری کردند.
صنایع دستی ایران در گذر ایام
در گذشته استاد‌کارهایی بسیار ماهر بودند و شاگردانی را آموزش می‌دانند که بعد از گذشت ایامی همان شاگردان به استادانی ماهر تبدیل شده بودند. به این طریق راه روش ساخت وسایل را به آیندگان انتقال می‌دادند. امروزه به مانند گذشته صنایع دستی رونق خوبی ندارد و با صنعتی شدن تولیدات و به تبع ارزان شدن آن‌ها، بازار صنایع دستی رو به زوال رفته است. امروزه دیگر از صنایع دستی به عنوان کالای لوکس و زینت بخش منازل استفاده می‌شود.
کشور ایران به مانند هند و چین از سه ابر قدرت این صنعت در جهان امروز بوده است که توجه به این صنعت میتواند بر اقتصاد ایران تاثیرات زیادی بگذارد.
دسته بندی صنایع دستی ایران
۱) بافته‌های داری:
یکی از صنایع دستی ایران بافته‌های داری بوده که به کمک دارهای فلزی و چوبی که به صورت ایستاده یا خوابیده روی زمین قرار دارند، تولید می‌شود.
انواع بافته‌های داری
صنایع دستی فرش ایرانی در خود از انواع پشمی، ابریشم، کرک ابریشم، گل ابریشم و تمام ابریشم دسته بندی می‌شود. فرش ایرانی در دنیا از محبوبیت بسیاری برخوردار بوده و به عنوان یک کالای لوکس سالانه تعداد زیادی از این صنایع دستی به کشورهای دنیا صادر می‌گردد.
فرشهای مشهور ایران که هر کدام در طرح و نقش مختص به خود یادآور هزاران سال قدمت این صنعت می‌باشد. خرمی فارس یکی از بزرگ‌ترین مراکز رنگرزی فرش جنوب ایران است.
مطلب مرتبط: آموزش گام به گام معرقکاری و چگونگی استفاده از ابزارآلات
دسته بندی فرش ایرانی
- قالیچه ترکمن: در منطقه شمال ایران بافته می‌شود.
- قالیچه خراسان: تولیدات فرش خراسان از بهترین‌های این صنعت بوده که شهرتی بسیار بالا در دنیا دارد البته تولیدات این فرش بسیار محدود است معمولا رنگ قالی در رنگ‌های تیره است.
- قالی شهر مشهد: این فرش در بازارهای غرب و انگستان بسیار محبوب است و حدود پنج قرن قدمت پشت این ذوق مردم مشهد نهفته است.
- قالی زنجان: اولین فرش این خطه در زمان اردشیر بابکان بافته شده است. فرش زنجان به دلیل زیبایی طرح و رنگ در کشورهای اروپایی بسیار طرفدار دارد.
- قالی قشقایی: رنگ نارنجی در صنعت فرش بافی یادآور ذوق هنرمندان قشقایی می‌باشد.
- قالی شیراز و تبریز: شهرت این قالی در رنگ‌های تیره آن و استفاده از طرح بوته می‌باشد.
- قالی بلوچی: مشخصه این قالی استفاده از رنگ‌های طبیعی در رنگرزی می‌باشد.
- گلیم : گلیم از تار، پود، پشم و پنه با هنر ذوق زنان ایران بافته می‌شود. در بافت گلیم اندازه خاصی مد نظر نبوده و در اندازه‌های مختلف بافته می‌شود.
مناطق بافت گلیم در ایران
- گلیم ایل شاهسون: استفاده از طرح‌های هندسی و رنگ ملایم از مشخصه اصلی آن است.
- گلیم لری: در رنگ سیاه، سبز، آبی و سفید با طرح خاص هر منطقه از شاخصه آن است.
- گلیم هرسین: نقش‌های ریز و پر بافته از مشخصه این گلیم است.
- گلیم خمسه: زمینه تیره و ستارگان مورب این گلیم کم عرض بافته می‌شود.
- گلیم سنه: طرح هراتی با بوتهها و خطوط مورب از مشخصه اصلی آن است.
به اختصار انواع دیگر گلیم: گلیم عنبران، ترکمنی، زرند می‌توان نام برد.
در دسته بندی این بخش می‌توان بافته‌های دستگاهی را نیز قرار داد که مشهورترین آن جاجیم و ترمه می‌باشد.
- جاجیم: بافت جاجیم در سراسر روستاهای کشور ما مرسوم بوده و به علت اینکه پرز ندارد مناسب استفاده در زندگی روستایی بوده است. تفاوت جاجیم در مناطق مختلف در ترکیب رنگ و ظرافت نخ و نقوش مناطق مختلف می‌باشد.
- ترمه: نوعی پارچه نفیس و بسیار لطیف در صنایع دستی ایران است. نقش‌های معروف آن بته‌جقه و گل‌های شاه‌عباسی است. رنگ‌های معروف این بافته شامل عنابی، قرمز، نارنجی و مشکی است.
۲) صنایع رودوزی سنتی
- سوزن دوزی: سوزن‌دوزی بلوچی ثبت یونسکو را دریافت کرده است. سوزن‌دوزی یک نوع گلدوزی است که در آن طرح ثابتی وجود ندارد و ذوق و هنر بافته را می‌توانید در انتهای کار مشاهده کنید.
- خامه دوزی: خامه دوزی یا سفید دوزی در منطقه سیستان برای تزئینات لباس عروس، لباس روزمره، جانماز و رومیزی انجام میگرفت. جنس نخ در این روش از ابریشم است و رنگرزی می‌گردد.
- قلاب بافی: قلاب بافی به سه شاخه قلاب بافی ساده، قلاب بافی برجسته و قلاب بافی معرق دسته بندی می‌گردد. قدمت این صنعت به ۵۵۰ سال قبل از میلاد برمیگردد.
۳) چاپ سنتی
این صنعت شامل پارچه‌هایی می‌شود که به وسیله ابزارهایی رنگ آمیزی و نقش بگیرد. ابزار این کار مهر و انواع آن است. به این صنعت، چاپ قلمکار نیز نام داده‌اند. از انواع طرحهایی که در این هنر می‌توان نام برد شامل: مناظر تاریخی، جانوران، شکارگاه‌های صنعتی، گل و بوته و اسلیمی، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه‌ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی مانند شاهنامه می‌باشد.
۴) نمدمالی
نوعی از بافته پشم است که در فرانسه با نام فوتر مشهور است. با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت موجب در هم رفتن الیاف پشمی و تولید نمد می‌گردد.
۵) سفالگری
مهم ترین اختراع بشر چرخ سفال بوده است. در هر موقعیت جغرافیایی ایران انواع مختلف از سفال مرسوم بوده است. سفالگری به دو دسته سفال بدون لعاب و لعاب دار دسته بندی می‌شود.
- کاشی کاری: کاشی یکی از اساس بنیادی در تزیین ساختمان‌های گذشته می‌باشد و در معماری ایرانی بسیار جایگاه درخشانی داشته است.
- کاشی معرق: طرح‌های هندسی، مشخصه اصلی این کاشی می‌باشد.
- کاشی مشبک: این کاشی برای طرح‌های پیچیده که در کنار هم چیده شود کاربرد دارد. (در دسته سفال‌های لعاب دار قرار میگیرند.)
- کاشی گره: در این نوع از کاشی از رنگ‌های متنوع استفاده می‌شود. کاربرد آن در مساجد و دکوراسیون داخلی منازل استفاده می‌گردد.
- کاشی خشتی (هفت رنگ): در این کاشی از تلفیق خشت‌های لعابدار استفاده شده و رنگ‌های سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، قرمز و حنایی در این صنعت دیده می‌شود.
۶) آبگینه (شیشهگری)
یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران است. یکی از مهم‌ترین قسمتهای این هنر نحوه ساخت رنگ‌های شیشه بوده است. این صنعت انواع مختلفی دارد:
- شیشه گری فوتی
- شیشه گری فوتی قالبی
- نقاشی پشت شیشه: نحوه ساخت شیشه رنگی مانند طراحی اولیه کاغذ و سپس تعیین رنگ هر قسمت طرح و شماره گذاری و تعیین جهت آن متناسب با بافت شیشه است.
- تلفیق شیشه و فلز: تلفیق شیشه با فلز در ظروف مصرفی برای جلوگیری از تکراری شدن هنر آبگینه است.
۷) صنایع دستی چوبی
- معرقکاری: یکی از هنرهای زیبای ایران معرق چوب و معرقکاری است. این هنر با تلفیق از چوب‌های مختلف در کنار هم و طرح و نقش زیبا بخشیدن به چوب است. تکه‌های کوچک چوب با طرحی از قبل ایجاد شده کنار هم چیده می‌شود و طرحی زیبا را با رنگ چوب طبیعی ایجاد می‌کند.
- نقاشی روی چوب: با استفاده از این هنر با تکه‌های چوب و ذوق نگارنده نقاشی‌های زیبایی خلق می‌شود.
- منبت کاری: منبت کاری در ملایر ایران رواج دارد و در صنعت مبلمان استفاده زیادی را دارد. منبت کاری نوعی کنده کاری غیر همگن بر روی چوب است تا نقشی برجسته مطابق طرح ایجاد گردد.
- کنده کاری: طرح و نقوش ساده و سطحی بر روی چوب با ابزارهای ساده و همراهی ذوق نگارنده می‌باشد که از قدیمی‌ترین هنر صنعت چوب است. این هنر در مازندران رواج زیادی دارد.
- خاتم کاری: خاتم کاری از هنرهای دستی بسیار دقیق است و تولید آن بسیار زمان بر می باشد. در این هنر چوب را به چند ضلعی‌های منظم و با تعداد اضلاع متفاوت برش داده و با مواد اولیه و رنگ‌های گوناگون ساخته می‌شود. نمونه‌های بسیار زیبای این هنر در مکان‌های قدیمی و آثار باستانی دیده می‌شود.
۸) صنایع دستی سنگی
در این صنعت با تراشیدن دورانی سنگ با دستگاه خراطی اشیا جدید ساخته می‌شود. اشیائی مثل دیگچه‌های سنگی، گلدان، ظروف پذیرایی و غیره از انواع خراطی سنگ می‌باشد. در گذشته از این صنعت بر روی مهره‌ها و انگشترها بهره می‌بردند که جنبه کاربردی در کنار جنبه زینتی بهره می‌بردند. سنگ مناسب این کار سنگ مرمر می‌باشد.
۹) نگارگری
هنر نگارگری در ایران از گذشته بر روی کتب و پارچه‌ها انجام شده است. به مجموعه ای از هنرهای مرتبط با کتاب در دسته بندی تصویرگری، تذهیب و یا حتی هنرهای مستقلی قلمدان نگاری از شامل می‌گردد.
مکتب‌های نگارگری در ایران براساس مرکزیت امپراتوری‌های حاکم آن زمان دسته بندی شده‌اند: مکتب بغداد – مکتب سلجوقی – مکتب تبریز اول – مکتب شیراز اول – مکتب جلایری – مکتب تبریز دوم – مکتب شیراز دوم – مکتب هرات – مکتب بخارا – مکتب قزوین – مکتب اصفهان – مکتب قاجار
از آثار فاخر این صنعت می‌توان به کتب زیبا، پرده نگاری‌ها به جامانده از بعد از اسلام، قلمدان نگاری اشاره کرد.
۱۰) پوستین دوزی
انسان‌ها در قدیم برای فصل سرما به اولین چیزی که برای گرم کردن خود فکر کردند پوست حیوانات بود. منطقه شاندیز یکی از مراکز تولید این هنر در این زمان می‌باشد. تولید و دباغی از پوست حیوانات و تولید لباس‌های زیبا و مناسب فصل سرد سال را پوستین دوزی می‌گویند. موارد دوخته شده شامل: جلیقه، کلاه پوستی، زیرانداز دوخته شده، کفش و پاپوش و انواع لباس‌ها می‌باشد.
۱۱) حصیربافی
محصولات این فعالیت شامل: زیرانداز، سفره حصیری، سبد، کیف، جعبه‌های حصیری و غیره می‌گردد. حصیر بافی در هر منطقه تفاوت خاص خودش را دارد. حصیر بافان شمال کشور به کمک نخ‌های دولای پنبه‌ای که از ساقههای برنج و گندم ساخته می‌شود، حصیر بافی می‌کنند و اما در جنوب کشور از ساقههای نی و درختان خرما استفاده کرده و محصولات زیبایی را خلق می‌کنند.
۱۲) صنایع دستی چرم
از روزگاران کهن از چرم طبیعی در صنایع دستی ایران استفادههای زیادی شده است. محصولاتی که از چرم دباغی شده ساخته شد شامل، کلاه و لباس، کیف و وسایل تزیینی بوده است.
- حکاکی روی چرم: که به آن قلم زنی نیز گفته می‌شود با این هنر نقوش زیبایی را بر روی چرم طبیعی ایجاد می‌کنند که هم می‌توان از آن به عنوان یک تابلو استفاده کرد و هم در تزیین کیف، کفش و حتی جعبه‌های جواهرات و جلد کتابها که تا سالیان سال زیبایی خود را حفظ خواهد کرد.
- سوخت روی چرم: از این هنر بیشتر بر روی جلد کتاب استفاده شده است. از رنگ‌های تیره چرم بر روی بوم مورد نظر و چسباندن تکه‌های این چرم در کنار هم و رسیدن به طرح مورد نظر را سوخت روی چرم می‌گویند.
- سوخت معرق: تلفیق هنر معرق چوب در کنار چرم را سوخت معرق می‌گویند.
- سراجی: محصولات این صنعت شامل کیف، لباس، زین اسب، تابلو، قاب آینه، کمربند، قلمدان و غیره می‌باشد. در این هنر چرم، ماده اولیه و اصلی این صنعت برای تولید است. این هنر زاده کرمانشاه است.
- معرق چرم: ایجاد نقش‌های زیبا به وسیله تکه‌های چرم و اتصال آن‌ها به یکدیگر گفته می‌شود که این امر بیشتر در کتب، تابلو و جلد قرآن استفاده می‌گردد.
۱۳) صنایع دستی فلزی
میناکاری
این هنر پنج هزار ساله بیشتر روی مس انجام می‌شود. البته در مواردی بر روی طلا، نقره و سفال نیز دیده شده است.
میناکاری هنری بوده که نگارنده طرح‌های مختلفی را با قلم بر روی ظرف می‌زند و رنگ زمینه این طرح‌ها اصولا به رنگ‌های آبی، سبز و گاهی قرمز بوده است. بهترین فلز که در حرارات هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمی‌شود، طلا می‌باشد که اجرای طرح‌های ریز و زیبا را فراهم می‌کند. از این هنر در طلاسازی، لوازم دکوری و لوکس در کنار صنعت جواهر و نقره استفاده می‌گردد.
دو نوع سبک در میناکاری وجود دارد: مینا خانه بندی که روشی قدیمی بوده و از مفتول‌های بسیار نازک در کار استفاده شده است. مینای نقاشی که در اصفهان رواج دارد و از نقش‌های مینایی بر روی لعاب استفاده کرده‌اند، این کار را روی ظروف فلزی و نقره استفاده می‌کنند.
صنایع دستی حاصل ذوق و هنر مردم یک کشور است که با ویژگی‌های خود یادآور نیاکان و ذوق هنر مردمان آن زمان است. همانطور که می‌دانید ایران جزء سه کشور اول در زمینه تولید کننده صنایع دستی می‌باشد و در جای جای این مرز و بوم هنرمندان خوش ذوقی وجود دارند که این هنر را از گذشته تا امروز زنده نگه‌داشته‌اند. ایران با ثبت هشت شهر و دو روستا در زمینه صنایع دستی مقام اول دنیا را در زمینه ثبت صنایع دستی به دست آورده است. البته امروزه به علت نبود بازارهای مناسب و شرایط حال حاضر، این صنعت رو به فراموشی گردیده است. اگر صنایع دستی مدیریت درستی داشته باشند، میتواند چرخه‌های اقتصاد را حرکت دهد و یکی از سکوهای اقتصاد ایران شود.