ابزارآلات و ادوات هنر معرقکاری و آشنایی با کاربرد آن‌ها در مقاطع مختلف خلق اثر
ابزار و ادوات هر فن، حرفه و هنر نقش اساسی ایفا می‌نماید تا استادکاران و هنرمندان در هر زمینه‌ای اثر چشمگیرتر، خلاقانه‌تر و نزدیک‌تر به آنچه در ذهن می‌پرورانند را خلق نمایند. حتی یک مداد معمولی هم به عنوان یک ابزار در دستان یک نقاش باعث خلق اثری بدیع و بی‌نظیر می‌گردد. در همه حرفه‌ها و صنایع تکنولوژی باعث تحولی شگرف گردیده و با معرفی ابزاری که کارایی‌های ابزار دستی را با بهره‌گیری از علم، با کم‌کردن دخالت انسان و صرف انرژی، کار را برای انسان راحت‌تر کرده است.
در این بین هنر نیز از این تحولات بی‌نصیب نمانده و به شکل وسیع و در رشته‌های مختلف هنری از جمله هنر معرقکاری و هنر منبت‌کاری و درکل هنرهای چوبی از تکنولوژی و صنایع پیشرفته بهره می‌برند و این مسئله باعث همه‌گیرتر شدن و البته اقتصادی‌تر و ارزان‌ترشدن ارزش مادی در هنرهای دستی مختلف شده که خود این امر باعث آشنایی بیشتر اقشار جامعه با زمینه‌های مختلف هنری و کاربردهای مختلف آن‌ها شده است، هرچند که باعث پایین آمدن سطح کیفی و ارزش معنوی هنر نیز گردیده است.
در هنر معرقکاری، هنر منبت‌کاری، هنر مشبک و درکل هنرها و صنایع‌دستی چوبی دستگاه‌هایی مانند اره مویی برقی، فرز انگشتی، دستگاه برش CNC، دستگاه CNC برای کنده‌کاری یا منبت و دستگاه برش لیزری سال‌هاست که به خدمت بخش اقتصادی این هنرها درآمده‌اند.
صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی در این زمینه، نوشتاری ارائه دادم که از وجود چنین پیشرفت‌هایی نیز مطلع هستیم ولی تلاش می‌نماییم با آموزش سنتی هنر معرقکاری، رسالت خود را برای انتقال دانش پیشینیان به شکل اصیل و با تفکراتی نو درحد توان ارائه نماییم؛ تا علاقمندان با اصالت یک هنر در وهله اول آشنایی پیدا کرده و در ادامه مسیر هنری خود و همچنین با تشخیص شخصی به نسبت هزینه‌ها، به امکانات و کاربرد ابزارآلات پرکاربرد و مهم سنتی، که عمری معادل عمر این هنر دارند پی ببرند.
ابزار کار معرق و کارآیی آن‌ھا
کمان اره – تیغ اره – کمان گیر – آچارچوب – چکش – تیزک – درل دستی – میخ‌کش – میخ سایه – چسب چوب – چسب کالک – چسب کاغذی – چسب آھن صابون – سه لایی – میزکار – پیش‌کار – پیچ دستی.
کمان اره
اصلی‌ترین وسیله و ابزار کار معرق کمان اره است که از جنس فلز و به شکل نعل اسب می‌باشد، دارای یک دسته چوبی و دو پیچ و پایه که مجموعه آن‌ها را پیچ خروسک می‌نامند و محل قرار گرفتن تیغ اره می‌باشد. اندازه طول کمان اره به اندازه طول ساعد دست یک بزرگسال و در حدود ۳۰ تا ۳۵ سانت است که در مدل‌های متفاوت و متغیر ارائه می‌شود.
اما همه تولید‌کنندگان کمان اره سایز استانداردی را رعایت نمی‌کنند (به همین دلیل در این مطلب اندازه حدودی مطرح می گردد) لذا کمان اره‌ھای بزرگ‌تر ۵۰ تا ۶۰ سانتی نیز موجود است که برای برش طرح و سه لایی به‌کار می‌رود و در برش معمولی کاربرد ندارد. می‌توان با اتصال دو تکه اضافه یه کمان معمولی و تغییر اندازه و ساخت کمان دو تکه، یک کمان بلند برای استفاده در جاھایی که برش‌ھای طولانی‌تری نیازمندیم و طول کمان اره معمولی کوچک‌تر از عمق برش می‌باشد.
تیغ اره
برای برش ھر ماده‌ای وسیله‌ای وجود دارد، که تمام این مواد از لحاظ ظاھری شبیه و نزدیک به ھم ھستند. تنها مشکل، استفاده از متریال و موادی است که برای برش آن‌ھا استفاده می‌گردد، مثل کارد و چاقو و انواع تیغ اره‌ھای برش فلزات. برای چوب ھم، وسیله‌ای وجود دارد که تیغ اره چوب‌بر نامیده می‌شود. تیغ اره‌ھای چوب‌بر ھمگی یک کاربرد را دارند و به یک شکل ھستند. فقط از لحاظ سایز و ضخامت با یکدیگر متفاوت می‌باشند. تیغ اره چوب‌بر به دلیل بافت چوب، شکل خاصی نیز دارد که به آن‌ھا اصطلاحا “پاملخی یا پاسوسکی” گفته می‌شود. شماره‌بندی آن‌ھا ۰-۲ می‌باشد یعنی دو تیغه و یک فاصله که در اینجا به‌صورت ۰ نشان داده می‌شود. دلیل اصطلاح پاملخی یا پاسوسکی، قلاب شکل بودن تیغه‌ھای آن است. به این ترتیب که دو تیغه رو به پایین و به‌صورت قلاب می‌باشند و یکی به سمت چپ و دیگری به سمت راست تمایل دارند و با فاصله یکسان از یکدیگر می‌باشند. تکرار تیغه‌ھا دقیقا پای ملخ و سوسک را تداعی می‌کند، به دلیل اینکه ملخ به ھنگام چسبیدن به ساقه گیاھان و همچنین به دلیل بافت آوندی آن‌ھا از شکل منحصر به فرد پاھای خود برای گیرکردن به ساقه استفاده می‌کند تا خود را بدون حرکت روی ساقه نگه دارد. این حالت برای تیغ اره‌ھای چوب‌بر نیز استفاده می‌شود. زیرا باعث سھولت در برش و دقت در آن و اصطحکاک ابزارآلات می‌شود. این حالت کمک می‌کند که تیغه به بافت چوب گیر کرده و آن را با دقت و ظرافت بالاتر با دورریز کمتری برش بزند.
این خاصیت در ھمه تیغه‌ھای چوب‌بر رعایت می‌شود. در معرقکاری معمولا از دو تیغه تایفون با دقت کمتر و تمپو با دقت و ظرافت بیشتر استفاده می‌گردد. تیغ اره‌ھای فلز بر معمولا شماره آن‌ها ۱ می‌باشد، یعنی تیغه‌ھای آن‌ھا به صورت منظم و پشت سر ھم و بدون فاصله قرار گرفته‌اند.
کمان‌گیر
کمان‌گیر وسیله‌ای است که با حلقه‌شدن به دو طرف کمان و جمع کردن و نزدیک کردن دو سر کمان، باعث سھولت و تسلط در بستن تیغ اره روی کمان می‌شود که در واقع باعث بستن درست تیغ اره می‌گردد و از فشار به دست برای نزدیک کردن دو سر کمان جلوگیری می‌کند.
آچار چوب
نامش آچار چوب است. اما در شکل‌ھا و متریال‌ھای مختلف ساخته می‌شود. برای شل و سفت کردن پیچ خروسک روی کمان به ھنگام باز و بسته کردن تیغ اره به کار می‌رود. نوع آچار چوبی و پلاستیکی آن، آسیبی به پیچ خروسک وارد نمی‌کنند و از ھرز شدن زود ھنگام پیچ جلوگیری می‌نمایند. به ھمین دلیل باعث طولانی‌تر شدن عمر آن می‌شوند.
چکش ۱۰۰
کار چکش مشخص است، ولی نکته‌ای که در کار معرق باید در نظر گرفت این است که، حتما باید از چکش ظریف و سبک استفاده گردد زیرا میخ‌ھایی که در کار استفاده می‌شوند، با ابعاد کوچک و ظریف می‌باشند و البته ضربه با چکش سنگین، باعث آسیب به سطوح کار می‌شود.
تیزک
تکه فلز نازک، تیز، باریک و بلندی است که استفاده آن برای جداسازی الگو از برش و الگو از زیر کار است. معمولا از چاقو ھم برای جایگزینی آن بھره می‌برند.
درل دستی
درل دستی به ھمراه مته ۰/۵ و ۱ بیشترین کاربرد را در معرق دارند و برای برش‌ھای داخلی و نقاطی که نیاز به عبور دادن تیغ اره از وسط قطعه برش‌خورده است، به کار گرفته می‌شود.
میخ‌کش
گاز انبر یا میخ‌کش یکی دیگر از ابزار لازم در کارگاه معرق می‌باشد که برای راحت‌کردن انجام کار و سرعت عمل بیشتر به کار می‌رود. ھمانطور که از اسم آن مشخص است، برای جداسازی میخ از قطعات کار استفاده می‌گردد.
میخ سایه
میخ سایه یا میخ کفاشی یا میخ بنفش، میخ‌ھای مورد استفاده در معرق می‌باشند که به علت سایز ریزشان، سه کار در معرق انجام می‌دھند:
- نگھداری طرح روی زیرکار قبل از برش
- نگھداری الگو روی چوب برای برش (در روش میخی)
- نگھداری قطعه برش‌خورده روی زیرکار و برش آن برای بھتر چسبیدن و فاصله نگرفتن از زیرکار قبل از خشک شدن چسب آن.
چسب چوب
کاربردی‌ترین نوع چسب در معرق و کار با چوب، چسب چوب می‌باشد. چسب چوب ھم برای برشکاری و نگھداری الگو روی چوب (در روش چسب) و ھم برای بعد از برش تنھا چسبی است که به بھترین شکل ممکن عمل می‌کند. و بادوام‌ترین چسبی که می‌تواند، قطعه برش‌خورده چوب را روی زیرکار ثابت نگه دارد، چسب چوب می‌باشد.
نکته: برای کارھایی که با رنگ مشکی انجام می‌گیرد، برای تیره‌کردن چسب چوب از دوده استفاده می‌شود تا در صورتیکه چسب از زیر قطعه خارج شده باشد، پس از رنگ و به دلیل بیرنگ شدن چسب چوب پس از خشک‌شدن، کار تمام شده را با مشکل ظاھری مواجه نکند.
چسب کالک و کاغذی
از این نوع چسب‌ھا برای قالب‌گیری قطعات ریز و غیرقابل استفاده، استفاده می‌شود. البته از چسب کاغذی در یکی از روش‌ھای کاری متعدد نیز استفاده می‌گردد که توضیح داده خواهد شد.
چسب آھن
چسب آهن برای چسباندن طرح بر روی سه لایه‌ای کاربرد دارد و دلیل این امر به جھت آن است که صاف و یکدست چسباندن طرح بر روی سه لایه‌ای، برخلاف چسب چوب است. زیرا چسب چوب به دلیل مواد تشکیل دھنده آن، کاغذ را خیس نموده و از چسبیدن با دقت بالا و تمیزی طرح روی سه‌لایی جلوگیری می‌کند. دلایل دیگر، خشک شدن سریع آن است و به دلیل اینکه حلال بنزین و تینر می‌باشد، درصورت نیاز با استفاده از حلال‌ھا می‌توان طرح را از سه‌لایی جدا نمود (بیشتر برای خط انداختن قطعات مخصوصا چھره‌ھا در طرح‌ھای معرق).
سه‌لایی
سه‌لایی بھترین ماده‌ای است که بافت چوبی داشته و ھزینه کمی را به همراه دارد و به جھت چسباندن طرح و الگو قراردادن آن برای برش، سه‌لایی نامیده می‌شود.
سه‌لایی از لایه‌ھای مختلف روکش چوب ساخته شده است که ھم نازک بوده و ھم بافتی چوبی دارد و برش آن با تیغ اره چوب بر به آسانی انجام می‌شود. به ھمین دلیل الگویی که از آن خارج می‌شود کمترین آسیب را می‌بیند و در بھتر برش زدن و قطعه بری به ما کمک قابل توجھی می‌کند.
صابون
در ھنگام برش به دلیل سرعت بالا، اصطحکاک فراوان و نازکی تیغ اره باعث گرم و شکننده شدن تیغ اره می‌شود و ھمچنین از کارآیی آن کاسته می‌شود. صابون ضمن کم کردن اصطحکاک، تیغ اره را خنک می‌کند و برش را آسان‌تر و دقیق‌تر جلو می‌برد. از آن گذشته عمر تیغ اره به واسطه ھمین کارآیی، بیشتر می‌شود.
میزکار
میزکار باید به گونه‌ای باشد که بتوان بعد از نشستن پشت میز، کاملا بر پیش‌کار و برش تسلط داشت. طول و عرض میز معمولی ۵۰*۵۰ می‌باشد اما به دلایل مختلف می‌تواند متغیر باشد. مھم‌ترین بخش میزکار، ارتفاع میز می‌باشد.
پیش‌کار
یک نئوپان ۲۵*۱۵ سانت با دو شیار باریک برای سھولت در برش، روی میز کار به شکلی نصب می‌گردد که دو سوم آن را روی میز و یک سوم آن به عنوان کارگاه بیرون از میز می‌ماند و سطح آن صاف و بدون برآمدگی و فرورفتگی است. برای اینکه قطعات چوب به راحتی و بدون مانع روی آن بلغزند، دو شیار روی آن قرار دارد که محل ورود تیغ اره می‌باشند. یکی از آن‌ھا بسیار باریک است تا اندازه‌ای که کمی بیشتر از برش یک تیغ اره باشد و شیار دیگر پھن‌تر و کمی مایل می‌باشد.
پیچ دستی
وسیله‌ای فلزی دارای دو فک، یکی ثابت و دیگری متحرک. یک دسته پیچی چوبی که با شل و سفت کردن دسته، فک متحرک فاصله خود را با فک ثابت کم و زیاد می‌کند. برای پرس‌کردن از پیچ دستی نیز می‌توان استفاده کرد.
سلام ممنون از مطلب خوبتون در مورد معرق کاری
بنده چند کار معرق درست کردم از قدیم و تابلوهای زیادی با چوب ساختم میخواستم بدون با دستگاههای برش لیزر میشه بجای استفاده از اره مویی و خیلی از ابزارهای دیگه استفاده کرد و تقریبا برش لیزر میتونه جای اکثر این بزارهای برش رو بگیره ؟
سلام دوست عزیز. بله امکانش وجود دارد و از دقت بالاتری هم برخوردار هست.
ممنون